Historia
Wznoszenie kościoła w Ambli rozpoczęto w połowie XIII wieku. Nieco później, lecz jeszcze w XIII stuleciu, dobudowano wieżę i podsklepiono korpus nawowy, a na początku XIV wieku wzniesiono kruchtę od strony północnej. Kościół nosił wówczas wezwanie Najświętszej Marii Panny, głównej patronki zakonu krzyżackiego i kawalerów mieczowych, choć zwany była także Amplae Maria – Wielka Maryja, co prawdopodobnie nadało osadzie nazwę. Kościół mógł pełnić funkcje obronne, znajdował się bowiem w najbardziej na północ wysuniętym rejonie dóbr zakonnych, graniczących z duńskim regionem administracyjnym. W XVI wieku doznał uszkodzeń w czasie wojen inflanckich, kiedy to zniszczone zostało między innymi całe pierwotne wyposażenie kościoła. Nowe, barokowe powstało w czasie XVII-wiecznego remontu budynku. W 1857 roku kościół doznał ponownych zniszczeń w wyniku pożaru, który strawił dach i wieżę. Odbudowę przeprowadzono już w następnym roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na płaskim terenie, po wschodniej stronie niewielkiej rzeki. Pierwotnie był orientowaną względem stron świata, budowlą halową, składającą się z trójnawowego i czteroprzęsłowego korpusu na planie prostokąta oraz niewielkiego prezbiterium po stronie wschodniej, zbudowanego na rzucie kwadratu. Ponadto z prezbiterium sąsiadowała od południa wąska zakrystia o trzech przęsłach długości, wypełniająca uskok między nawą południową a prezbiterium. W drugim etapie budowlanym z XIII wieku w zachodnią część nawy głównej wtopiono czworoboczną wieżę. Uzyskała ona smukłą bryłę wielkości zachodniego przęsła nawy. W XIV wieku przed wejście północne dostawiono czworoboczną kruchtę.
Kościół początkowo był budowlą prostą, surową, pozbawioną elementów dekoracyjnych, być może ukształtowaną pod wpływem dominikanów. Elewacje zewnętrzne nie były artykułowane ani przyporami, ani pilastrami. Rozdzielały je wąskie i wysokie okna lancetowate z większymi rozglifieniami skierowanymi do wnętrza i mniejszymi na zewnątrz. Wschodnią ścianę prezbiterium wyróżniono nieco szerszym oknem dwudzielnym z maswerkiem o dwóch trójlistnych zamknięciach i jednym czwórliściu. Ponadto w ścianie zachodniej nawy głównej umieszczono okulus wypełniony maswerkową rozetą, jedną z najwcześniejszych, jakie powstały w regionie. Druga rozeta umieszczona została ponad zakrystią w południowej ścianie prezbiterium. Wejście znajdowało się na osi fasady zachodniej, w ścianie południowej oraz w trzecim przęśle od zachodu w nawie północnej. Kościół miał więc aż trzy ostrołuczne, nie profilowane portale wejściowe, znaczną ilość jak na wiejską świątynię parafialną, być może związaną z funkcją pielgrzymkową.
We wnętrzu kościoła pierwotnie podsklepione zostało tylko niewielkie prezbiterium, gdzie założono sklepienie krzyżowe, bezżebrowe. Po stronie wschodniej zakończono je szeroką przyścienną arkadą z ostrołucznym zamknięciem, prawdopodobnie służącą jako rodzaj baldachimu na ołtarzem głównym. Z korpusem prezbiterium połączona wysoką, prosto wykonaną arkadą tęczy. W zachodniej ścianie korpusu nawowego umieszczono schody na poddasze, przedłużone w drugiej połowie XIII wieku, gdy nad trzema nawami rozpostarto sklepienie krzyżowe, podzielone na przęsła szerokimi gurtami. Sklepienie to podparto czterema wysokimi kolumnami z niskimi kapitelami, pokrytymi jeszcze późnoromańską płaskorzeźbioną dekoracją roślinną (na jednej z głowic ukazano człowieka z uniesionymi rękoma). Wieżę otwarto na nawę główną wysoką ostrołuczną arkadą, stanowiącą optyczne przedłużenie środkowych przęseł.
Stan obecny
Kościół Najświętszej Marii Panny jest dziś najstarszą budowlą sakralną na terenie prowincji Järva. Pomimo nowożytnych zniszczeń zachował surową wczesnogotycką bryłę wraz z kilkoma cennymi detalami architektonicznymi, takimi jak zachodnia i południowa rozeta, wschodnie okno maswerkowe (częściowo uszkodzone), sklepienia w nawach, zakrystii i prezbiterium wraz z systemem ich podtrzymywania (płaskorzeźbione kapitele kolumn, przyścienne wsporniki w korpusie), czy wschodnią wnękę ołtarzową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Eesti arhitektuur 3, Harjumaa, Järvamaa, Raplamaa, Lääne-Virumaa, Ida-Virumaa, red. V.Raam, Tallinn 1997.