Historia
Pierwszy, romański kościół św. Michała zbudowany został prawdopodobnie na początku XIII, gdy okoliczny teren był jeszcze podmiejską wsią targową Bala, włączoną w obręb lokacyjnego miasta w 1226 roku. Wtedy też kościół został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych, w dokumencie wspominającym spór o prawa parafialne pomiędzy proboszczami znojemskich kościołów św. Mikołaja i św. Michała, który został rozwiązany jeszcze w tym samym roku. Na skutek kompromisu, proboszcz Adam z parafii św. Michała uzyskać miał wówczas prawo do pochówku i chrztu w osadzie Bala, Uherská Ves i w okolicznych dworach.
W latach 80-tych XIII wieku do kościoła św. Michała dobudowano kaplicę św. Katarzyny. Od 1320 roku patronat nad świątynią sprawował możny Jindřich z Lipy, ale szybko przekazał go miejscowym klaryskom, za administracji których prawdopodobnie dokonano gotyckiej przebudowy korpusu nawowego. W czasach Karola IV kościół prosperował, gdyż na czas przebudowy kościoła św. Mikołaja stał się główną świątynią w mieście. Gorsze czasy nastały w pierwszej połowie XV wieku, gdy budowla została uszkodzona w czasie husyckiego oblężenia miasta. Do odbudowy i gruntownej gotyckiej przebudowy wschodniej części kościoła przystąpiono w drugiej połowie XV stulecia. Prace te prawdopodobnie trwały aż do lat 20-tych XVI wieku.
W 1555 roku klasztor klarysek na skutek reformacji oddał prawo patronatu nad kościołem św. Michała radzie miejskiej. Kontrreformacja i szerzenie katolicyzmu przez Habsburgów po 1620 roku spowodowało, że kościół dostał się w ręce zakonu jezuitów. Znajdować się musiał w bardzo złym stanie, gdyż w 1642 roku zawaleniu uległa wieża kościelna, która dodatkowo uszkodziła korpus nawowy. Ewentualnie do katastrofy budowlanej przyczyniła się przebudowa wieży z 1581 roku, kiedy to podwyższono ją nowożytnym hełmem. Odbudowę i zmianę układu przestrzennego kościoła jezuici przeprowadzili już w stylistyce barokowej. Przekształcona budowla służyła im do czasu kasaty zakonu na skutek reform józefińskich, po której kościół przeznaczono na magazyn. W 1784 roku przywrócono mu funkcje sakralne pod administracją dominikanów.
Architektura
Kościół św. Michała zbudowany został w jednym z najwyższych punktów miasta, w północnym narożniku, na placu po zachodniej stronie bramy Górnej. U schyłku średniowiecza składał się z XIV-wiecznego, krótkiego korpusu nawowego na romboidalnym rzucie, młodszego prezbiterium po jego wschodniej stronie oraz czworobocznej wieży przy fasadzie zachodniej. Wybudowane w drugiej połowie XV wieku prezbiterium zamknięte zostało wielobocznie, pięcioma ścianami ośmioboku. Wraz z nim wzniesiono od północy zakrystię z kaplicą na piętrze oraz cylindryczną wieżyczkę schodową. Do trójnawowego korpusu prezbiterium przystawiono z lekkim odchyleniem od osi. Co nietypowe było ono też wyższe od korpusu, prawdopodobnie sięgające smukłą bryłą wysokości zachodniej wieży. Ze względu na usytuowanie w pobliżu miejskiego muru obronnego, wieża mogła pełnić funkcje obronno – strażnicze, była bowiem zwieńczona krenelażem.
Korpus nawowy posiadał formę trójnawowej hali, a więc wszystkie jego nawy były równej wysokości, przykryte wspólnym dachem dwuspadowym. Oświetlenie nawy głównej musiało być pośrednie, za pomocą ostrołucznych okien w nawie północnej i w nawie południowej. Wejście do korpusu nawowego wiodło co najmniej dwoma portalami. Starszy, ostrołuczny znajdował się w środkowym przęśle nawy południowej. Jego obramienie na całej wysokości ujęto gruszkowym profilem wałka oraz rowkiem. Młodszy portal w nawie północnej uzyskał bogate profilowanie z dwuramiennym zamknięciem i przecinającym się w narożnikach laskowaniem. Wnętrze korpusu przykryte było sklepieniami z żebrami o profilu gruszkowym.
Późnogotyckie prezbiterium o strzelistej i smukłej formie opięte zostało od strony zewnętrznej uskokowymi przyporami. Zarówno mury obwodowe jak i przypory ujęto cokołem, przez wszystkie elementy poprowadzono też profilowany gzyms kapnikowy. Pomiędzy przyporami umieszczono wysokie gotyckie okna z ostrołucznymi archiwoltami, pierwotnie zapewne wypełnione maswerkami. Wnętrze prezbiterium przykryto późnogotyckim sklepieniem żebrowym, tworzącym na kolebce skomplikowaną sieć przenikających się gwiazd. Żebra te prawdopodobnie nie miały znaczenia konstrukcyjnego, a jedynie dekoracyjne.
Stan obecny
Widoczny dziś kościół, na skutek zniszczeń wojennych, katastrof budowlanych i późniejszych przekształceń w nieznacznym stopniu przypomina budowlę ze schyłku średniowiecza. Wieża uległa zawaleniu i nie została odbudowana, po południowej stronie prezbiterium znajduje się obecnie nowożytna zakrystia, a dawny trójnawowy korpus to dziś nawa główna z bocznymi kaplicami. Przekształcone w stylistyce barokowej zostały zewnętrzne elewacje, włącznie z wszystkimi otworami okiennymi. Częściowo gotycką formę zachowało jedynie prezbiterium z kaplicą północną i uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi widoczne są zarysy XV-wiecznych okien. Ponadto w ścianie południowej korpusu przetrwał zamurowany XIV-wieczny portal, a w ścianie północnej zamurowany portal późnogotycki. Wnętrze korpusu nawowego uległo gruntownej barokizacji, choć mają być widoczne relikty gotyckich żeber sklepiennych. W sklepieniu prezbiterium pierwotne kamienne żebra zastępują dziś nowożytne żebra sztukateryjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pospíchalová J., Sakrální gotická architektura města Znojma, Olomouc 2018.
Richter V., Samek B., Stehlík M., Znojmo, Praha 1966.