Historia
Pierwszy kościół pod wezwaniem św. Elżbiety zbudowany został w Znojmie w pierwszej połowie XIV wieku. Budowla ta powstała wraz z sąsiadującym szpitalem z fundacji mieszczan, po tym gdy starszy szpital pod wezwaniem św. Hipolita przestał wystarczać rozrastającemu się miastu. Nowy szpital po raz pierwszy wzmiankowano w przekazach pisemnych w 1363 roku, natomiast sam kościół dopiero w 1391 roku. Szpital i kościół św. Elżbiety założono na Górnym Przedmieściu, a więc poza obrębem miejskich obwarowań, przez co uległy one poważnym zniszczeniom podczas oblężenia husyckiego z 1425 roku. Rozpoczęta po zakończeniu wojen odbudowa odbudowa kościoła przeciągnęła się aż do lat 70-tych XV wieku.
W pierwszej ćwierci XVI wieku władze miejskie rozważały założenie nowego szpitala na Dolnym Przedmieściu. W miejscu tym początkowo znajdowały się zabudowania zakonu franciszkanów, którzy w 1469 roku otrzymali od papieża Pawła II pozwolenie na wybudowanie własnego kościoła, początkowo noszącego wezwanie św. Bernardyna lub św. Franciszka. Po wydaniu zgody przez radę miejską Znojma, w 1470 roku przystąpiono przy znacznym wsparciu mieszczan do prac budowlanych, zakończonych ostatecznie około 1484 roku. Gdy w 1534 roku ze względu na zagrożenie tureckie zakonnicy opuścili Dolne Przedmieście, teren ten zaczął pełnić funkcję drugiego szpitala miejskiego, a sąsiednia świątynia kościoła szpitalnego. Z czasem szpital na Przedmieściu Górnym zaczął ustępować większemu i lepiej wyposażonemu szpitalowi na Przedmieściu Dolnym i został doszczętnie zniszczony w trakcie działań wojennych z końca XVII wieku. Wtedy też wezwanie św. Elżbiety przeniesiono na kościół na Przedmieściu Dolnym.
Zabudowania szpitala i kościół św. Elżbiety na Przedmieściu Dolnym zostały poważnie uszkodzone podczas szwedzkiego oblężenia miasta z czasów wojny trzydziestoletniej. Prowadzone około 1668 roku prace naprawcze mocno zbarokizowały kościół, wyposażony wówczas między innymi w nowożytne sklepienia i nowożytną fasadę. W latach 80-tych XVIII wieku w jego pobliżu założono cmentarz, a jednocześnie świątynia stała się kościołem parafialnym, działającym w nowej funkcji do 1824 roku. W 1809 roku w pobliżu kościoła rozegrały się najbardziej dramatyczne momenty bitwy pomiędzy wojskami napoleońskimi a austriackimi.
Architektura
Późnogotycki kościół św. Elżbiety wzniesiono na przedmieściu zwanym Dolnym, poza obrębem miejskich murów obronnych Znojma, w pobliżu bramy Dolnej (Wiedeńskiej) i drogi prowadzącej na dolny plac rynkowy. Ze względu na przebieg traktu o osi południowy – wschód, północy – zachód, kościół nie został zorientowany względem stron świata. Jego prezbiterium skierowane zostało na południowy – wschód. Od zachodu kościół sąsiadował z zabudowaniami klasztornymi, a następnie szpitalnymi. Od południa kompleks szpitalny wraz zabudową mieszkalną na Dolnym Przedmieściu chroniony mógł być obwarowaniami w postaci kamiennego muru z krenelażem i kilkoma basztami.
U schyłku średniowiecza kościół składał się z pojedynczej nawy na planie krótkiego prostokąta oraz z węższego i niższego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu. Prostszą formę miała nawa z gładkimi elewacjami, podczas gdy prezbiterium opięto smukłymi uskokowymi przyporami i gzymsem kapnikowym. Prawdopodbnie obie części ujęto cokołem i gzymsami pod okapami dachów. W prezbiterium pomiędzy przyporami równomiernie porozmieszczano smukłe okna o ostrołucznych zamknięciach, wypełnione dwudzielnymi maswerkami z motywami trójliści i czwórliści. W nawie okna zapewne były niższe i szersze. W ścianie wschodniej bardzo nisko przyziemia przebito drobny otwór z tójlistnym zamknięciem, prawdopodobnie pierwotnie doświetlający lektorium.
Wejście do kościoła wiodła od wschodu, a więc od strony drogi prowadzącej do miasta. Musiał też funkcjonować portal zachodni, łączący nawę z zabudowaniami klasztoru i szpitala. Przypory opinające prezbiterium wskazywałyby, iż jego wnętrze przykryte było sklepieniem. Mogło to być dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe i sześciodzielne nad wschodnim zamknięciem lub bardziej progresywne sklepienie gwiaździste. Nawa zapewne zwieńczona była jedynie drewnianym stropem lub nawet otwarta na więźbę dachową.
Stan obecny
Średniowieczną, późnogotycką formę zachowało do dnia dzisiejszego prezbiterium kościoła św. Elżbiety z Przedmieścia Dolnego. Wciąż opięte jest ono uskokowymi przyporami i wyposażone w smukłe okna z maswerkami (okno południowe zamurowano z pozostawieniem kolistego otworu nad ołtarzem). Nawa została znacznie przekształcona, choć w jej elewacji wschodniej, od strony ulicy Wiedeńskiej, zachował się zamurowany gotycki otwór z trójlistnym zamknięciem. Obie części kościoła znacznie utraciły na smukłości, ze względu na znaczne podniesienie poziomu terenu. Starszy kościół św. Elżbiety na Przedmieściu Górnym nie zachował się do czasów współczesnych i znany jest jedynie z prac archeologów, którzy w 2006 roku odkryli jego fundamenty wraz z pozostałością maswerku okiennego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pospíchalová J., Sakrální gotická architektura města Znojma, Olomouc 2018.
Richter V., Samek B., Stehlík M., Znojmo, Praha 1966.