Historia
Klasztor franciszkanów w Znojmie wzmiankowany był w przekazach pisemnych po raz pierwszy w 1239 roku, czyli około trzynaście lat po lokacji miasta. W latach 70-tych XIII wieku do zakonników dołączyły klaryski z żeńskiej gałęzi zakonu, które założyły własne zabudowania klauzury, ale wspólnie użytkowały z mnichami kościół klasztorny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Fundacja klasztoru zapewne przeprowadzona została przez czeskiego władcę pod wpływem klasztoru św. Agnieszki w Pradze, gdzie również wspólnie rezydowali franciszkanie i klaryski. Do prac budowlanych franciszkanie przystąpili prawdopodobnie w późnych latach 20-tych lub w latach 30-tych XIII wieku. Trwały one do końca tamtego stulecia, kiedy to ukończono kościół klasztorny i męską klauzurę, choć zabudowania późniejszego konwentu klarysek budowane były jeszcze na początku XIV wieku, a około 1330 roku wzniesione zostało nowe prezbiterium kościoła.
Klasztor franciszkanów i klarysek cieszył się przychylnością i ochroną Przemysła Ottokara II. Gdy władca ten zginął w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 roku, jego ciało w latach 1279-1296 przechowywano u znojemskich franciszkanów, zapewne ze względu na ścisły związek panującego rodu z fundacją klasztoru. W 1320 roku Jindřich z Lipy przekazał klaryskom patronat nad ważnym miejskim kościołem św. Michała i kaplicą św. Katarzyny. Klaryski otrzymały także przywileje od króla Jana Luksemburskiego, który w 1327 roku zwolnił je ze wszelkich opłat. Te i inne przywileje dla franciszkanów potwierdzane były w średniowieczu przez kolejnych władców czeskich.
Wojny husyckie z pierwszej połowy XV wieku nie wpłynęły na chroniony miejskimi obwarowaniami klasztor. Dopiero w 1494 roku Znojmo spustoszył wielki pożar, na skutek którego spłonęła też klauzura klarysek i franciszkanów oraz kościół klasztorny. Dzięki pomocy mieszczan w ciągu kilku kolejnych lat usunięto zniszczenia, a w 1498 roku dokonano ponownej konsekracji świątyni. Pomimo tego na początku XVI wieku klasztor franciszkański znajdował się w złym stanie. W części męskiej w 1534 roku mieszkało zaledwie trzech braci, dlatego rada miejska, ze względu na zagrożenie ze strony Turków, zaproponowała przeniesienie do podupadającego klasztoru mnichów z obserwanckiej gałęzi zakonu, dotychczas mieszkających poza obrębem głównych murów miejskich. Podobne próby wprowadzenia do klasztoru klarysek jezuitów czy premonstratensów nie powiodły się.
Druga połowa XVI wieku była trudnym okresem dla franciszkanów i klarysek, ze względu na problemy finansowe oraz pożary w latach 1584 i 1594. Miasto w dużej mierze przyczyniło się do naprawy zniszczeń, lecz klasztor nadal podupadał. Do napraw i barokowych przekształceń przystąpiono po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w dobie kontrreformacji. Następnie w pierwszej połowie XVIII wieku klaryski sfinansowały budowę kaplicy Loretańskiej i powiększyły teren klauzury o nowe skrzydło służące za szpital. W 1782 roku dekretami józefińskimi zlikwidowano konwent klarysek, zaś dwa lata później franciszkanów. W XIX wieku teren dawnego klasztoru wykorzystywany był głównie do celów wojskowych i penitencjarnych, przez co średniowieczne zabudowania ulegały degradacji i stopniowej rozbiórce. W 1827 roku część zabudowy klarysek przekształcono w gimnazjum, natomiast kościół po desakralizacji w 1840 roku w większości rozebrano. Po II wojnie światowej rada miejska Znojma podjęła decyzję o przeznaczeniu budynków dawnego klasztoru na potrzeby muzeum.
Architektura
Połączony klasztor franciszkanów i klarysek założony został w zachodniej części lokacyjnego miasta, w narożniku utworzonym przez miejski mur obronny. Usytuowano go w niedalekiej odległości od znajdującej się po południowej stronie bramy podzamcza królewskiego zamku, zajmującego najbardziej na zachód wysunięty skalisty cypel nad rzeką Dyją. Po południowo – wschodniej stronie klasztoru droga wiodła z zamku w stronę górnego placu rynkowego. Od zachodu za klasztorem, a przed doliną niewielkiego strumienia przebiegały miejskie obwarowania, natomiast od północy o linię muru miejskiego opierał się sam klasztor, którego kościelne prezbiterium wysunięte było nawet przed kurtyny muru obronnego.
Kościół klasztorny ze względu na ukształtowanie nachylonego terenu i sieć działek miejskich zorientowany został z prezbiterium skierowanym na północny – wschód. Od początku XIV wieku była to budowla mocno wydłużona, asymetryczna, składająca się z dwunawowego korpusu nawowego i wielobocznie zamkniętego prezbiterium. Szersza nawa główna znajdowała się na osi prezbiterium, podczas gdy węższa i niższa nawa boczna sąsiadowała z nawą główną od południowego – wschodu. Na piętrze nad nawą boczną znajdowała się dwunawowa empora klarysek, nachodząca także na krużganek sąsiedniej żeńskiej klauzury. Ponadto przy południowo – zachodniej fasadzie stała kaplica św. Klary, przeznaczony dla osób świeckich, a do północnej ściany prezbiterium przylegała kolejna kaplica stykająca się ze skrzydłem męskiej klauzury.
Wnętrze prezbiterium kościoła podzielone było na trzy prostokątne przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i wieloboczne zamknięcie ze sklepieniem sześciodzielnym. Żebra o gruszkowym profilu opadały na wiązki służek, kończące się tuż pod gzymsem okiennego parapetu. Nie wiadomo czy podsklepiona była nawa główna korpusu kościoła, ale krzyżowo – żebrowym sklepieniem zwieńczono przyziemie empory, otwarte na nawę niskimi ostrołucznymi arkadami. Żebra empory miały wydłużony, klinowy profil i opierały się na trzyczęściowych stożkowych konsolach. Z piętra empory szeroka arkada, najprawdopodobniej wypełniona kratą, pozwalała siostrom zajrzeć do nawy głównej. Sąsiedni, węższy otwór służył do oglądania wnętrza kościoła z oddzielnej części na piętrze klasztoru. Piętro empory przykrywało wysokie sklepienie krzyżowo – żebrowe z długimi, przecinającymi gzyms służkami.
Zabudowania franciszkanów znajdowały się po północno – zachodniej stronie kościoła. Zgrupowane były w dwóch skrzydłach: wschodnim i północnym, przylegających do krużganka obiegającego czworoboczny, nieregularny w planie wirydarz. Oba skrzydła były piętrowe. Wschodnie od czasu późnogotyckiej przebudowy wyróżniało się ryzalitowo wysuniętą wieloboczną kaplicą przy kapitularzu. Najstarsza część krużganka przy skrzydle północnym przykryta została sklepieniem krzyżowym, z żebrami klinowego profilu spiętymi talerzowymi zwornikami i opuszczonymi na ściany w uskokowy sposób, bez wsporników. Sklepienie to, a także maswerki w ostrołucznych, dwudzielnych oknach krużganka, charakteryzowały się jeszcze surowością i masywnością czasów Przemysła II oraz wzorowaniem na architekturze cysterskiej. Sklepienie krużganka przy skrzydle wschodnim również uzyskało formę krzyżową, z żebrami o podwójnym żłobieniu i ze zwornikami zdobionymi płaskorzeźbionymi liśćmi. Zostało ono częściowo przekształcone w stylistyce późnogotyckiej w czasie odbudowy po pożarze z końca XV wieku.
Po południowo – wschodniej stronie kościoła znajdowały się zabudowania klauzury klarysek, również dwoma skrzydłami otaczające czworoboczny wirydarz, ale prawdopodobnie posiadające skromniejsze rozmiary niż klauzura franciszkanów. Zarówno północne jak i wschodnie skrzydło klarysek były dwukondygnacyjne, przy czym to pierwsze z jednej strony łączyło się z pierwszym przęsłem prezbiterium kościoła, lecz z drugiej strony mogło nie mieć połączenia ze skrzydłem wschodnim. Od strony placu przed zamkiem teren wirydarza zamknięty był prostym odcinkiem muru, stanowiącego tylną ścianę jednego z odcinków krużganka.
Stan obecny
Obecnie w pozostałościach zabudowań klasztornych znajduje się Muzeum Południowomorawskie w Znojmie. Do czasów współczesnych zachowała się część krużganka męskiej klauzury, którego najstarsza północno – zachodnia część sięga XIII wieku. Część otworów okiennych ma dziś gotycką formę, za sprawą wstawienia w nie maswerku imitującego jedyny zachowany z czasów budowy. Z kościoła zachowała się część murów obwodowych, widoczna w postaci południowo – wschodniej ściany prezbiterium (bez wielobocznego zamknięcia) z fragmentami służek, zewnętrznych przypór oraz trójdzielnych okien. Do muru prezbiterium przylega południowo – wschodnia ściana korpusu kościoła. W jej dolnej części widoczne są zamurowane otwory pięciu arkad prowadzących do nawy południowej oraz odciski jej sklepienia wraz ze wspornikami. Na poziomie piętra nad nawą boczną zachowały się ślady sklepienia pięciu przęseł z konsolami, które są pozostałością po emporze klarysek. Po średniowiecznych zabudowaniach klauzury klarysek nie ma dziś żadnych widocznych gołym okiem śladów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kruntorád M., Výsledky průzkumů fasád bývalého minoritského kláštera ve Znojmě, „Průzkumy památek XXVI”, 1/2019.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Pospíchalová J., Sakrální gotická architektura města Znojma, Olomouc 2018.