Historia
Późnoromańska rotunda we wsi Želkovice zbudowana została najwcześniej w drugiej ćwierci XIII wieku. W źródłach pisanych kościół odnotowany został dopiero w XIV-wiecznych spisach dziesięcin papieskich pod datami 1369, 1384, 1385 i 1399. Pełnił wówczas funkcję świątyni parafialnej, choć początkowo związany mógł być z miejscowym dworem rycerskim (w 1237 wspomniany został niejaki Šebestián z Želkovic). Pierwsze poważniejsze ingerencje w konstrukcję rotundy nastąpiły w XVII lub XVIII wieku, kiedy to dostawiono do niej kruchtę. Następnie w latach 1852-1853 do średniowiecznej budowli dostawiono nowożytną nawę, przez co romańska część zaczęła pełnić rolę prezbiterium nowego kościoła. Ostatnią większą przebudową było podwyższenie dzwonnicy w 1874 roku.
Architektura
Rotundę zbudowano na wzniesieniu w zachodniej części wsi, przy wykorzystaniu kwadr opoki i piaskowca, pierwotnie spoinowanych oraz nie otynkowanych. Kościół składał się z kolistej nawy o wewnętrznej średnicy 5,4 metra oraz z płytkiej półkolistej apsydy po stronie wschodniej, przy czym nawę zwieńczono latarnią zaś apsydę samym dachem. Wejście do kościoła wiodło od południa, poprzez wąski i wysoki, półkoliście zamknięty portal z obramieniem dekorowanym półkolistymi, profilowanymi arkadkami oraz guzami na zewnętrznym uskoku.
Otwory okienne rotundy były obustronnie rozglifione, bardzo wąskie, półkoliście zamknięte. Dwa utworzono w nawie od południa, od zewnątrz z dwoma prostymi uskokami, natomiast apsydę przepruto trzema promieniście rozstawionymi oknami, z czego środkowe miało formę podobną do okien nawy, natomiast okna boczne posiadały obramowania z tylko jednym uskokiem. W latarni na zwieńczeniu dachu nawy przepruto dwudzielne przeźrocza z centralnymi filarkami, celem zapewnienia jak najlepszej słyszalności umieszczonych w środku dzwonów.
Ciosowe zewnętrzne elewacje rotundy ozdabiały profilowane ćwierćwałkami gzymsy pod okapami dachów, a w apsydzie ponadto fryz utworzony z profilowanych półkolistych arkadek, podobnych do umieszczonych w obramieniu portalu wejściowego. Wyjątkowym posunięciem było osadzenie na wschodniej elewacji apsydy rzeźbionej męskiej głowy o wyraźnie mongoloidalnych cechach anatomicznych, być może przedstawiającej Tatara lub Kumana. Przypuszczalnie pełniła ona rolę przestrogi lub symbolicznej ochrony budowli.
Wewnątrz apsyda przykryta została konchą, czyli półkolistym sklepieniem o kształcie półkopuły. Na nawę apsydę otwarto szeroką na 3,4 metra półkolistą arkadą tęczy z pojedynczym uskokiem. Jej unikalną na ziemiach czeskich cechą było umieszczenie archiwolty nie w wypukłej części nawy nad apsydą, ale w jej przedniej krawędzi, tak że sklepienie apsydy zdawało się grubsze i gładkim łukiem wnikało w nawę. W okresie późnego gotyku w apsydzie umieszczono małą wnękę sakramentarium.
Stan obecny
Kościół św. Piotra i Pawła, a konkretnie jego wschodnia, średniowieczna część, jest jedną z dwóch rotund na terenie ziemi usteckiej. Pomimo iż budowlę poddawano w okresie nowożytnym znacznym przekształceniom, zachowała ona w większości mury obwodowe (za wyjątkiem zachodniej części, wyburzonej w celu połączenia z XIX-wieczną nawą) oraz szereg późnoromańskich detali architektonicznych. Do tych ostatnich należy portal południowy, fryz apsydy, czy rzeźbiona twarz mężczyzny na wschodniej elewacji apsydy. Niestety w XIX wieku w czasie przebudowy zniszczono pierwotne otwory okienne oraz przeźrocza na latarni wieńczącej nawę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Evidenční list nemovité kulturní památky, Areál kostela sv. Petra a Pavla, T.Brož, J.Skopec, Želkovice 2009.
Guth K., České rotundy, „Památky Archeologické”, XXXIV/1925.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.