Historia
Decyzję o założeniu klasztoru cysterskiego na pograniczu czesko-morawskim podjął Přibyslav z Křižanova, na krótko przed śmiercią w 1251 roku, ale mógł ją wykonać dopiero jego zięć Boček z Obřan wraz z żoną Eufemią, córką Přibyslava, i panią Sybillą, wdową po Pribyslavie. Mnisi pod przewodnictwem opata Fridricha, przybyli do klasztoru w 1252 roku z opactwa w Pomuku, nadając nowej siedzibie nazwę Fons beatae Mariae Virginis (Fontanna Najświętszej Marii Panny). Fundamenty kościoła klasztornego poświęcono w 1253 roku, gdy na czele konwentu stał Konrád I z Pomuku. W 1264 roku, za opata Winricha z Waldsassen, konsekrowano już cztery ołtarze, co świadczyłoby o szybkim postępie prac budowlanych, tym bardziej, że całość kościoła ukończono około 1270 roku. Za Winricha powstało również pobliskie miasto Žďár, do końca XIII wieku wzniesiono murowane, wczesnogotyckie zabudowania klauzury, a budowę całego klasztoru zakończono w drugiej ćwierci XIV wieku.
W ostatniej ćwierci XIII wieku opaci Žďáru często się zmieniali, co w połączeniu z bezkrólewiem po śmierci Przemysła Ottokara II w 1278 roku, negatywnie wpłynęło na stan klasztoru. Za opata Adama I z Sedlca, urzędującego w latach 1286-1289, konwent miał nawet ulec rozproszeniu, gdy w okolicy szalały bandy rozbójników. Ponowny rozkwit Žďáru nastąpił po tym, gdy w 1294 roku obrano opatem Arnolda, sprawnego organizatora i budowniczego, który jednak w 1309 roku został usunięty ze stanowiska za wykroczenia finansowe. Statutem z 1315 roku król Jan zwolnił wspólnotę klasztoru w Žďárze spod władzy sędziów prowincjonalnych i urzędników królewskich. W latach 1345-1353 przełożonym klasztoru cystersów w Žďárze był opat Hynek, urzędujący w okresie przejściowym między panowaniem Jana Luksemburczyka i koronowanego w 1347 roku Karola IV. Młody król już w 1348 roku zwolnił cystersów ze Žďáru z obowiązku płacenia podatku ziemskiego jemu i jego następcom oraz margrabiom morawskim. Zwolnił zakonników także od płacenia wszelkich innych podatków, ceł i zaliczek oraz potwierdził przywileje i własności. W 1353 sporządzono dokument, w którym Karol IV mianował obrońców klasztoru z szeregów czeskiej i morawskiej szlachty. Osoby te, jak również ich męscy krewni, spadkobiercy i zwolennicy, nie mogli być stawiani przed urzędnikami i karani, jeśli w jakikolwiek sposób bronili klasztoru przed uciskiem i niesprawiedliwością. Powyższy szereg dokumentów królewskich zapewne miał utrwalić status prawny klasztoru, a jednocześnie podporządkować go władzy monarchy.
W początkach kadencji opata Jana VII Dětřicha, urzędującego w latach 1396-1434, uwidocznił się kryzys i upadek gospodarczy klasztoru, będący wynikiem ogólnie złej sytuacji królestwa, jak i bezpośrednich spustoszeń powodowanych przez konflikty z Węgrami. Po śmierci króla Wacława IV i wybuchu rewolucji husyckiej problemy pogłębiły się jeszcze bardziej. W 1423 roku klasztor został zdobyty i zniszczony przez wschodnioczeskich husytów pod wodzą hejtmana hradeckiego Diviša Bořka z Miletínka i Viktorína z Kunštátu, podążających w ramach większej kampanii wojennej na Morawy. Pozostali przy życiu mnisi, w tym opat Jan Dětřich, uciekli do Brna. Gdy rok później na pograniczu Czech i Moraw zmarł Jan Žižka z Trocnova, opat rozważał powrót do klasztoru, ale najwyraźniej dowiedział się, że reszta majątku klasztornego została splądrowana i rozkradziona przez okolicznych sąsiadów, wolał więc pozostać w Brnie. Powrót cystersów do zburzonego Žďáru miał miejsce prawdopodobnie w 1437 roku, po zaprowadzeniu pokoju. Przyczynił się do tego Jerzy z Podiebradów, od 1458 roku król czeski, który choć sam był utrakwistą, ulitował się nad konwentem założonym przez jego dalekiego krewnego, a zniszczonym przez ojca Viktorína. Po powrocie pomógł zakonnikom odzyskać część majątku oraz wspomógł w naprawach zniszczonych budowli. Prace te przeciągnęły się aż do 1471 roku ze względu na pustoszącą Morawy wojnę Jerzego z Podiebradów z Maciejem Korwinem.
Pod koniec XVI wieku klasztor i jego dobra ziemskie stały się własnością biskupów ołomunieckich, tracąc w znacznym stopniu podmiotowość prawną. Nowi właściciele na początku XVII stulecia zaczęli wprowadzać w architekturę opactwa elementy wczesnonowożytne, natomiast rozebrane zostały wczesnogotyckie krużganki. Przekształcenia wiązały się także z odbudową klasztoru po pożarze z 1689 roku. W 1705 roku opatem Žďáru obrany został Václav Vejmluva, jeden z największych budowniczych doby baroku. Za jego sprawą do 1722 roku architekt Jan Santini Aichel nadał zabudowie opactwa formę „barokowego gotyku”. Następnie w latach 1726-1734, a więc po śmierci Santiniego, wzniesiono nową prałaturę, jednak już w 1737 roku pożar wymusił rozległe prace remontowe. W 1784 roku klasztor ponownie spłonął, po czym Józef II wkrótce skasował cysterski konwent w Žďárze, co doprowadziło do rozbiórki dużej części zabudowań średniowiecznej klauzury.
Architektura
Opactwo założone zostało w dolinie Sázavy, w zakolu otoczonego lasami strumienia czy też niewielkiej rzeki. Kompleks składał się z kościoła klasztornego i sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, które trzema skrzydłami i krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz z wielobocznym lawatarzem w części południowej. Po zachodniej stronie znajdowały się zabudowania gospodarcze skupione wokół głównej bramy wiodącej do klasztoru. Tam też znajdował się przeznaczony dla świeckich gotycki jednonawowy kościół św. Małgorzaty.
Kościół klasztorny wzniesiony został na planie krzyża łacińskiego. Uzyskał bardzo mocno wydłużony, dziewięcioprzęsłowy korpus z trzema nawami o formie bazyliki (środkowa wyższa od bocznych). Co charakterystyczne nawa północna utworzona została znacznie węższa od południowej. Za nimi usytuowano transept składający się z trzech kwadratowych przęseł, a na wschodzie krótkie, kwadratowe prezbiterium, zamknięte wieloboczną apsydą (pięć boków dwunastoboku) i flankowane dwoma kaplicami. Kaplice te utworzono niczym zminiaturyzowane wersje prezbiterium, z kwadratowymi nawami i wielobocznymi zamknięciami. Kościół zgodnie z cysterską regułą był budowlą bezwieżową o prostej fasadzie, jedynie na przecięciu naw znajdować się mogła wieżyczka na sygnaturkę.
Oświetlenie kościoła oryginalnie zapewniały wąskie okna z ostrołucznymi archiwoltami, lecz w niektórych miejscach (np. kaplica północna) umieszczono jeszcze romanizujące okna półkoliste. Południową ścianę transeptu przepruto okulusem. Główne wejście do kościoła tradycyjnie znajdowało się na osi zachodniej ściany korpusu, gdzie znalazł się marmurowy, ostrołuczny portal o gruszkowatym profilowaniu osadzonym na cokole, nieco archaizującym, z prostokątnymi uskokami. Wejście do kościoła dla mnichów wiodło z krużganka przez portal umieszczony w skrajnym wschodnim przęśle nawy południowej. Jego ostrołuczne ościeża udekorowano dojrzałym profilem o przekroju gruszkowym i podwójnymi rowkami wyrastającymi z zakrzywionego cokołu.
Wewnątrz korpusu trójnawowy układ pierwotnie rozplanowano z podziałem na dziewięć lekko prostokątnych przęseł w nawie głównej, do których dopasowano poprzecznie prostokątne przęsła naw bocznych. Wszystkie je przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami diagonalnymi o prostym żłobkowaniu i takim samym profilowaniem w żebrach jarzmowych. W nawach bocznych sklepienia opuszczono na wsporniki przyścienne, w nawie głównej na wiązki służek. Podział na nawy zapewniły ostrołuczne arkady, spoczywające na masywnych filarach. Sklepienia krzyżowe zastosowano też w transepcie, kaplicach i w prezbiterium, przy czym we wschodnich zamknięciach w układzie sześciodzielnym. Wewnętrzne ściany obu kaplic przeprute zostały ostrołukowymi niszami. Profilowane żebra kaplic opuszczono na stożkowate konsole i spięto zwornikami z abstrakcyjnym ornamentem liściastym. W zamknięciu prezbiterium, oddzielonym od przęsła kwadratowego masywnym, ostrołucznym gurtem, podtrzymywanie sklepień powierzono obłym służkom zakończonym kielichowymi kapitelami.
Stan obecny
Kościół klasztorny uległ przebudowie w okresie baroku, tracąc w dużym stopniu pierwotne cechy stylistyczne, ale zachowując z grubsza pierwotny układ przestrzenny i bryłę. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachował się portal w nawie południowej wiodący do krużganka, a także główny portal zachodni korpusu. Wnętrze posiada obecnie formę tzw. gotyckiego baroku. Stan pierwotny najlepiej prezentuje się w kaplicy północnej z nienaruszonym sklepieniem oraz w południowym przęśle transeptu. W prezbiterium powierzchnię sklepienia przesłania barokowa sztukateria, natomiast w korpusie stan autentyczny występuje dziś tylko w nawie południowej, za wyjątkiem zachodniego przęsła. Sklepienie nawy północnej jest oryginalne, ale jego powierzchnie uzyskały barokowe wykończenie. Barokizacja powierzchni przytłumiła także średniowieczną formę transeptu i nawy głównej, zwłaszcza we wschodnich przęsłach tej ostatniej, gdzie pierwotny rytm jest zakłócony (może to być jednak efektem późnogotyckiej odbudowy po zniszczeniach husyckich).
Spośród zabudowań klauzury do dnia dzisiejszego przetrwał trzon murów skrzydła zachodniego. Niestety w całości posiada on nowożytny wystrój, przy braku widocznych detali średniowiecznych. Średniowieczne mury obwodowe znajdują się także w budynku dawnej siedziby opata, wkomponowanej w północną część barokowej prałatury oraz w dolnej partii wieży. Gotycką formę zachowała natomiast tzw. kaplica studzienna, dawny lawatarz stojący przed niezachowanym refektarzem na wirydarzu. Wygląd kaplicy jest jednak częściowo wynikiem prac regotyzujacych z połowy XIX stulecia. Na terenie niezachowanych skrzydeł wschodniego i zachodniego oraz krużganków klauzury mieści się dziś niewielkie założenie parkowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Severová K., Dějiny cisterciáckého kláštera ve Žďáru nad Sázavou od poloviny 14. století do roku 1520, Praha 2015.
Severová K., Počátky cisterciáckého kláštera ve Žďáru nad Sázavou, Praha 2011.