Historia
Kościół zbudowany został około połowy XII wieku, przez osobę o szerokich horyzontach kulturowych i z kontaktami z zagranicą. Być może powstał z fundacji Miroslava z Cimburka, możnego z rodu Markvarticów przebywającego na dworze Władysława II, ówczesnego właściciela okolicznych majątków, fundatora opactwa cystersów w Sedlcu. Prawdopodobnie około przełomu XII i XIII wieku budynek powiększony został o okazały narteks. Pracowali przy nim mistrzowie wyszkoleni w Burgundii, zapewne działający po 1142 roku w opactwie w Sedlcu, a możliwe iż związani też z pracami przy kapitularzu w Ołomuńcu, na co wskazywałoby podobieństwo niektórych detali architektonicznych. Wpływ na to mógł mieć fakt, iż Miroslav był blisko związany z podróżującym po Europie biskupem ołomunieckim Jindřichem Zdíkiem.
Na początku XIV w posiadanie osady za lasem zwanym Bor (Záboří) weszli cystersi z Sedlca, którzy kupili ją od Držislava z Kojic, przypuszczalnie potomka lub dalszego krewnego Miroslava. Najstarsza wzmianka o kościele w źródłach pisanych odnotowana została dopiero w 1352 roku, kiedy to patronat nad nim pełnili zakonnicy. Cystersi utracił kontrolę nad swoimi dobrami w czasie wojen husyckich. Wiadomo, iż w 1436 roku cesarz Zygmunt zgodził się zapisać Bedřichowi ze Strážnicy 3 tysiące kop groszy na majątku Kolín, którego częścią było Záboří. W kolejnych latach wieś wraz z kościołem była na przemian w posiadaniu władycy i oddawana w zastaw. W 1553 roku cesarz Ferdynand przekazał Záboří wraz z prawem patronatu kościoła Karlovi z Žerotína. Za jego czasów lub z inicjatywy jego potomków, w drugiej połowie XVI wieku być może miały miejsce pierwsze poważniejsze prace remontowe kościoła, prowadzone w stylistyce tzw. romańskiego renesansu. Według niektórych teorii to dopiero wówczas powstał przedsionek południowy, do którego przeniesiono romański portal wejściowy. Przedsionek lub sam portal miałby zostać sprowadzony z romańskiego opactwa benedyktynów w Opatovicach.
W czasie wojny trzydziestoletniej kościół popadł w zaniedbanie, a ostatecznie w ruinę, po podpaleniu przez Szwedów w 1639 roku. Budynek odbudowano w 1658 lub 1685 roku w stylistyce barokowej i nadano mu nowe wezwanie św. Prokopa, ale utracił on funkcję parafialną, stając się filią Církvic. W XVIII stuleciu miały miejsce jedynie doraźne remonty. W XIX stuleciu wpierw wyremontowano wieżę w 1815 roku, w 1825 roku wymieniono dachy, następnie w latach 1850-1851 zburzona została apsyda, zastąpiona nowożytną zakrystią z oratorium na piętrze. Ponadto pierwotną nawę przekształcono w prezbiterium, natomiast kruchtę w nawę. Prace z końca XIX wieku skoncentrowano na wieży i romańskim portalu. Generalny remont zabytku miał miejsce w 1903 roku i w latach 1933-1935. W okresie powojennym prace przy kościele ograniczały się głównie do konserwacji najcenniejszej części kościoła, portalu przedsionka. Dopiero problemy statyczne zabytku wymusiły renowację w latach 2002-2005.
Architektura
Pod budowę kościoła wybrano niski pagórek pośrodku doliny zalewowej Łaby, w pobliżu ujścia do niej mniejszej rzeki Doubravy, niedaleko podnóża grzbietu Żelaznych Gór. Kościół wzniesiono z dokładnie opracowanych ciosów piaskowca, jako budowlę centralną, na planie kwadratu o bokach długości 8,6 metra, pośrodku którego wyprowadzono czworoboczną wieżę. Do ściany wschodniej dostawiona była półkolista, wysoka, podkowiasta w planie apsyda pełniąca rolę prezbiterium, natomiast po stronie południowej znajdowała się obszerna kruchta, czy też narteks, szerszy od korpusu kościoła przedsionek. Narteks prawdopodobnie powstał jako dobudówka do starszej nawy, wzniesiony z części, które pierwotnie były przeznaczone do innych budowli. Główna część kościoła zapewne była inspirowana kaplicami pałacowymi cesarskich zamków w Niemczech.
Portal wejściowy w przedsionku utworzył jedną z najbardziej skomplikowanych kompozycji artystycznych na ziemiach czeskich. Złożony został z półkolistych archiwolt, opartych na kapitelach trzech par kolumienek osadzonych w uskokach, które to kolumienki z kolei stanęły na wysokich cokołach, przy czym ich zewnętrzną parę umieszczono już przed licem murów, w płytkim ryzalicie. Cokoły prawdopodobnie pokryte były płaskorzeźbionymi bestiami lub diabłami. Oba trzony kolumn środkowych ozdobiono plecionymi łodygami, pomiędzy które wsunięto palmety, natomiast zewnętrzne i wewnętrzne kolumny udekorowano płytkimi zagłębieniami tworzącymi spirale, których kierunek odwrócono pośrodku każdej kolumienki. W te środkowe miejsca wsadzono drobne liście akantu i kiście jagód, najprawdopodobniej symbolizujące winogrona. Pozbawione abakusów kapitele pokryto bogatą płaskorzeźbioną dekoracją o motywach roślinnych, umieszczoną także na gzymsie powyżej i tworzącą ciągły, dwurzędowy fryz. Spośród kapiteli tylne uzyskały niezwykłą formę, bowiem ich płatki akantu obrócono ukośnie i wszystkie skierowano w tym samym kierunku, imitując powiew wiatru. Ponadto w rogach, przy krawędziach uskoków wyrzeźbiono drobne listki, podtrzymujące wspornikowe występy głowic, dźwigające z kolei nawis gzymsu, który nie otrzymał zagięcia pod kątem rozwartym nad kolumienkami. Jedenaście łuków archiwolt, na przemian zaokrąglonych i płytko wgłębionych, niezwykle bogato udekorowano misternie płaskorzeźbionymi palmetami, plecionkami, liśćmi akantu, a także motywami figuralnymi i zoomorficznymi. Ryzalit portalu zwieńczony mógł być poziomo daszkiem, albo trójkątną wimpergą, lub posiadał powierzchnię zaokrągloną, zgodnie z obrysem archiwolty.
Przedsionek kościoła wewnątrz otwierał się na nawę trzema arkadami. Pośrodku nawy postawiono cztery kolumny o masywnych cokołach i kostkowych kapitelach, których abakusy połączono z gurtami wykonanymi z czerwonego piaskowca. Przeciwne krańce gurt osadzono na wystających ze ścian wspornikach o formach głów Atlantów. W ten sposób powstało w sumie osiem podsklepionych przęseł oraz dziewiąte – środkowe, które najpewniej pozostawiono puste, celem połączenia optycznego z piętrem. Wszystkie kolumny utworzyły zarazem podstawę wieży. Wejście na piętro możliwe było za pomocą wąskich schodów w grubości północnego muru.
Stan obecny
Kościół był wyjątkową budowlą na terenie średniowiecznych Czech i pozostaje nią do dzisiaj, pomimo gruntownej przebudowy przeprowadzonej w XVII wieku i zmian wprowadzonych w XIX stuleciu. Jest najbardziej znanym przykładem romańskiej, dwukondygnacyjnej, centralnej budowli sakralnej z galerią na piętrze, porównywalnej jedynie z późniejszą kaplicą zamkową zbudowaną dla cesarza Fryderyka II w Chebie. Szczególną uwagę przyciąga portal wejściowy, niestety częściowo uszkodzony, w wielu fragmentach zwietrzały, bez zewnętrznej pary kolumienek, bez ryzalitu i z jedną kolumienką wschodnią będącą kopią wykonaną na wzór zachodniej. Wnętrze na pierwszy rzut oka zachowało charakter romański, ale wykonane z gipsu rustykalne konsole sklepienne najpewniej nie są pierwotne, i podobnie jak dwie kolumny zachodnie są przejawem XVI-wiecznego tzw. romańskiego renesansu. Także dwie wschodnie kolumny są rekonstrukcją, wykonaną w trakcie napraw z 1933 roku. Częściowo romański charakter zachowała natomiast wieża kościoła z trójdzielnymi przeźroczami na najwyższym piętrze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kibic K., Průzkum věže kostela v Záboří nad Labem při opravě, „Průzkumy památek XIV”, 1/2007.
Načeradská P., Dějiny kostela sv. Prokopa v Záboří nad Labem na základě písemných pramenů, „Průzkumy památek XIV”, 1/2007.
Sommer J., Záboří nad Labem, kostel sv. Prokopa, „Průzkumy památek XIV”, 1/2007.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.
Velímský F., Příspěvek k diskusi o charakteru a stáří stavby kostela sv. Prokopa v Záboří nad Labem, „Průzkumy památek XIV”, 1/2007.