Historia
Kościół Panny Marii zbudowany został pod koniec XII wieku lub na początku XIII stulecia, pierwotnie na terenie dworu, funkcjonującego do czasu powstania zamku Veveří, a następnie przy osadzie Bystrc. Pierwsza pisemna wzmianka o świątyni odnotowana została w 1240 roku, w dokumencie w którym król Wacław I potwierdził posiadłości klasztoru w Tišnovie. Podany tam został niejaki Jacobus de Eychhorn, który prawdopodobnie był kapłanem w kościele. Jeszcze wcześniejsza wzmianka z 1213 roku dotyczyła przykościelnego dworu i jego zarządcy Štěpána.
W późnym okresie średniowiecza kościół pełnił funkcje parafialne dla przyległej osady, a po jej zaniku w 1428 roku, kiedy to została spalona w czasie wojen husyckich, dla położonego obok zamku i ludności jego podzamcza. Jeszcze przed wybuchem rewolucji husyckiej kościół pokryto we wnętrzu malowidłami figuralnymi, następnie powiększono o drugą, gotycką nawę, zaś na przełomie XV i XVI wieku o kaplicę, co było ostatnią większą modyfikacją układu przestrzennego budowli.
W czasie wojny trzydziestoletniej kościół miał zostać poważnie uszkodzony. W 1638 roku w trakcie napraw założono sklepienie nad prezbiterium. W XVIII wieku przy budynku powstała pustelnia, wyburzona w 1797 roku. Na początku XIX wieku rozważano także rozebranie świątyni, na szczęście jednak w 1806 roku przeprowadzono remont i założono kasetonowy strop nad nawą. Po raz ostatni kościół został uszkodzony pod koniec II wojny światowej z powodu ostrzału i użytkowania jako stajni. Po zakończeniu działań militarnych został odbudowany i ponownie wyremontowany w 1987 roku.
Architektura
Późnoromański kościół zbudowany została z łamanego kamienia łączonego wapienną zaprawą i wzmacnianego w narożach ciosami. W pierwotnej formie składał się z jednonawowego korpusu, węższego prezbiterium na rzucie prostokąta z dłuższą osią poprzeczną do osi kościoła oraz przyległej do niego po stronie wschodniej półkolistej apsydy. Po stronie zachodniej nawy funkcjonowała empora, wstawiona zapewne dla feudałów z pobliskiego dworu i późniejszego zamku, dla której czołowa część nawy została specjalnie poszerzona. Węższa część nawy uzyskała przez to rzut zbliżony do kwadratu, a cały kościół wyraźną gradację szerokości od zachodu ku wschodowi. Być może nad emporą pierwotnie znajdowała się wieża.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały bardzo wąskie okna o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach, przebite wysoko w murach nawy od północy i południa, od wschodu na osi apsydy i zapewne od południa w prezbiterium. Emporę od zachodu doświetlał okulus, natomiast od północy i zapewne również od południa proste szczeliny. Główne wejście do kościoła musiało prowadzić od południa, zapewne przez romański portal z półkolistym tympanonem, na którym wyrzeźbiono dwa lwy kłaniające się przed równoramiennym krzyżem i dyskami słońca oraz księżyca. Ponadto funkcjonowało też przejście od zachodu, bezpośrednio na piętro empory.
W pierwszej połowie XV wieku kościół został powiększony po stronie południowej, gdzie dostawiono drugą nawę, a następnie na przełomie XV i XVI wieku, gdy wzniesiono kaplicę, przy czym nawa południowa uzyskała długość nawy późnoromańskiej, a kaplica zakończona została prostą ścianą na wysokości apsydy. W południową ścianę drugiej nawy włożono romański portal, który najpewniej pierwotnie znajdował się w starszej, wyburzonej ścianie południowej nawy romańskiej. W nowszych i starych murach przebito większe okna gotyckie, przy czym najokazalsze, wysokie i ostrołucznie zamknięte okno osadzono od wschodu w apsydzie. Nad nim nietypowo umieszczono trójkątny szczyt, osadzony na kamiennych kroksztynach i ozdobiony płytkimi wnękami z płaskorzeźbioną ludzką maską. Razem z kamieniem zdobionym reliefem (postać z czterema kończynami), maska zapewne została zabrana z pierwotnej, późnoromańskiej dekoracji kościoła.
We wnętrzu kościoła romańską nawę otwarto na nawę gotycką szeroką, ostrołuczną arkadą. Początkowo sklepieniem przykryta była tylko apsyda, w której założono konchę, oraz być może krótkie prezbiterium. U schyłku średniowiecza nad dobudowaną kaplicą założono sklepienie krzyżowo – żebrowe, z żebrami klinowego profilu przecinającymi się w masywnym okrągłym zworniku. Od XIV wieku wewnętrzne elewacje apsydy pokrywały barwne malowidła figuralne, ponadto na ścianach prezbiterium umieszczono siedem malowanych krzyży konsekracyjnych.
Stan obecny
Kościół jest dziś wyjątkowo malowniczą budowlą, łączącą elementy późnoromańskie z gotyckimi, przy niewielkich modyfikacjach nowożytnych. Z pierwszej fazy zachował prawie w całości mury obwodowe, za wyjątkiem części południowej ściany nawy, gdzie przebito połączenie z nawą południową. Ponadto zachował się romański północny otwór okienny oraz portal południowy, przeniesiony do nawy bocznej. Od zachodu zobaczyć można pierwotne wejście na emporę oraz okulus. Gotyckie okna zachowały się w apsydzie i północnej ścianie nawy głównej. Warty uwagi jest nietypowy szczyt wschodni z wtórnie użytymi romańskimi detalami. We wnętrzu apsydy odkryto pozostałości malowideł figuralnych z XIV wieku, przemalowanych w kolejnym stuleciu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buček O., Veveří jako přemyslovský a lucemburský markraběcí hrad (1213-1411), Brno 2018.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.