Historia
Zamek w Velké Meziříčí został założony w pierwszej połowie XIII wieku, a pierwsza wzmianka pisana o jego istnieniu pojawiła się w 1236 roku w przydomku niejakiego Budislava. Kolejna z 1281 roku odnotowała Vznatę z Meziříčí. Pierwsze bezsprzeczne informacje o funkcjonowaniu zamku zaczęły się pojawiać dopiero w XIV wieku. W 1377 roku należał do panów z Lomnicy, a w 1399 roku od nich kupił go Lacek z Kravař, za którego w 1408 roku podzamkowa osada Velké Meziříčí otrzymała prawa miejskie. Po jego śmierci w 1416 roku na zamku osiadł gorliwy husyta Václav z Kravař, który postarał się o podniesienie obronności podzamcza i przeprowadził jego rozległą przebudowę. W 1447 roku Jiří z Kravař zapisał Velké Meziříčí morawskiemu hejtamnowi, Janowi z Lomnicy. W jego i jego syna (Jana młodszego) czasach przeprowadzono późnogotycką rozbudowę zamku.
W XVI wieku majątek stał się na krótko własnością bogatej rodziny Pernštejnów, a po nich Zikmunda Heldta z Kementu. Wdowa po nim, Alena z Lomnicy wyszła ponownie za mąż za Václava Berkę z Dubé i przyczyniła się do przekształcenia zamku w renesansową rezydencję. Po krótkim okresie posiadania zamku w drugiej połowie XVII wieku przez panów z Kounic, w 1676 roku przeszedł on na ród Ugarte. W 1723 roku jeden z jego członków, Jan z Ugarte, musiał odbudowywać zamek, zniszczony na skutek groźnego pożaru. Prace te doprowadziły do przekształcenia większości zabudowy w stylistyce barokowej. Późniejsi właściciele zmieniali się jeszcze parokrotnie, aż do wywłaszczenia w 1948 roku. Spośród nich wymienić można Franciszka, hrabiego Harrach, który zakończył na zamku odbudowę w stylistyce neogotyckiej.
Architektura
Zamek zbudowano na wzniesieniu w pobliżu zbiegu dwóch rzek: Oslavy i Balinki. Nad skalistym, nadrzecznym stokiem usytuowano z grubsza regularne założenie o wymiarach 32 x 46 metrów z dwuprzestrzennym budynkiem mieszkalnym ze sklepionymi kolebkowo piwnicami. Przy nim w narożniku umieszczono czworoboczną wieżę o wymiarach 11,5 x 9,5 metra, a druga prawdopodobnie znajdowała się w południowo – zachodnim kącie dziedzińca. Przy południowym murze, który był gruby aż na 3 metry, po połowie XIII wieku wzniesiono kolejny budynek z trzema pomieszczeniami w przyziemiu, zwieńczonymi sklepieniami żebrowymi. Piwnice otrzymały podobnie jak we wcześniejszym budynku sklepienia kolebkowe. W XIV wieku słabiej zabezpieczone naturalnymi warunkami terenu strony zachodnią i południową zabezpieczono zewnętrznym murem parchamu, przed którym z pewnością przekopano suchą fosę.
Znaczna rozbudowa zamku miała miejsce w pierwszej połowie XV wieku. Na terenie zachodniego podzamcza Václav z Kravař ufundował wówczas masywny, wielokrotnie załamany i dochodzący aż do 4 metrów grubości mur. Pomimo tak znacznej grubości w narożnikach wzmocniono go dodatkowo, wysuniętymi w stronę przekopu cylindrycznymi i półokrągłymi basztami. Północna była okrągła i występowała poza lico muru prawie całym swym obwodem, natomiast zaokrąglona baszta południowa przystawiona była do czworobocznej wieży bramnej. Ostatnia wieloboczna baszta przystawiona została po stronie południowo – wschodniej do muru parchamu. Dolne części większości baszt były pełne, bez żadnych pomieszczeń, kondygnacje parteru trzech z nich osiągało się natomiast przez otwory w sklepieniu. Pierwotne otwory strzelcze miały formę szczelinową, na kluczowe wymienione zostały w trakcie późnogotyckiej przebudowy (i neogotyckiej renowacji).
Do połowy XV wieku przed północnym murem zamku górnego zbudowano długie, trzecie już skrzydło mieszkalne. Podobnie jak starsze, także to otrzymało sklepione kolebkowo piwnice. W przyziemiu posiadało pięć pomieszczeń, przy czym środkowa część mogła mieć formę wieży.
Prace budowlane z okresu późnego gotyku powiększyły zamek o kuchnię na północnym – zachodzie, a na przeciwległej stronie (na miejscu starszej wieży) powstał duży, czworoboczny budynek o nieznanym przeznaczeniu. Na koniec do romańskiego skrzydła przystawiono wąski trakt, jednak jego mury spowodowały problemy statyczne całej budowli. By zwiększyć dziedziniec zburzono wówczas skrzydło północne z którego zachowano jedynie sklepione piwnice.
Po stronie południowej zamek sąsiadował z osadą, przekształconą pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia w obwarowane miasto. Zajęło ono podłużny obszar pomiędzy rzekami, przy ujściu Balinki do Oslavy w południowym narożniku Meziříčí. Teren przy nadrzecznych brzegach opadał, największe jednak przewyższenie terenu znajdowało się po stronie północnej, gdzie nad Oslavą, na skalistych skarpach wznosił się zamek, kontrolujący wjazd do miasta i zarazem zabezpieczający go. Przez całą długość miasta przebiegały dwa główne ciągi komunikacyjne: węższy po stronie wschodniej i szerszy po stronie zachodniej z rynkiem, ratuszem i kościołem św. Mikołaja. Część zachodnia miasta była starsza, początkowo odsunięta wolną przestrzenią od rzeki Oslavy, którą później zajął kwartał żydowski, około początku XV wieku połączony wspólnymi obwarowaniami z resztą miasta.
Do Meziříčí wiodło kilka bram: Górna po stronie północno – zachodniej oraz Dolna po stronie południowej u zbiegu obu rzek, będąca najpewniej niedużą furtą przeprutą w murze. Dodatkowo funkcjonowała brama Vrchovecká na północy, za którą można było dojść do przeprawy przez Oslavę, pobliska brama łącząca miasto z podzamczem i zamkiem oraz zachodnia Malostranská nieopodal mostu nad Balinką. Przejazdy bramne najpewniej miały formą wieżową, poza prostą bramą południową i bramą Malostranską flankowaną obłą boczną basztą.
Obwarowania miejskie po stronie północnej łączyły się z podzamkową skałą i murami podzamcza, biegnąc na południe blisko obu rzecznych koryt w postaci pojedynczej linii muru obronnego. Jego grubość wynosiła około 1,45 – 2 metry, prawdopodobnie zwieńczony był chodnikiem lub gankiem dla obrońców. Wzmocnieniem muru były nieregularnie rozstawione półkoliste, otwarte od wewnątrz baszty. Późnogotycka baszta zachowana w odległości około 30 metrów od bramy Dolnej posiadała co najmniej dwie kondygnacje rozdzielone płaskim stropem z trzema radialnie rozmieszonymi prostokątnymi otworami strzelczymi na piętrze i okrągłym otworem w przyziemiu. Na górną kondygnację wchodziło się bocznym portalem zwieńczonym łukiem odcinkowym z korony przyległego muru obronnego, przy czym podobny portal pierwotnie zapewne znajdował się także z drugiej strony. Oryginalna wysokość baszty i sposób jej zwieńczenia nie jest znany. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop, utworzony jednak ze względu na brak miejsca jedynie po stronie południowej i północno – zachodniej. Przed powiększeniem miasta o kwartał żydowski przekop lub ewentualnie kanał młyński mógł chronić także część północno – wschodnią Meziříčí.
Stan obecny
Od 1995 roku do czasów współczesnych zamek ponownie znajduje się w prywatnych rękach prawowitych właścicieli z rodu Podstatzký – Lichtenstein. We współpracy z muzeum Velké Meziříčí, które ma tam swoją siedzibę od 1948 roku, utrzymują oni zamek otwarty dla turystów. W okresie nowożytnym przeszedł on gruntowną przebudowę w wyniku której zatracił pierwotne cechy stylowe. Szczęśliwie jednak ominęły one jednak XV-wieczne obwarowania podzamcza, zachowane w dużej części do dnia dzisiejszego.
Spośród obwarowań miejskich zachowały się jedynie krótkie fragmenty, w większości też przemurowane w czasach nowożytnych. Najdłuższe znajdują się po stronie północno – zachodniej, północno – wschodniej i południowej, gdzie widoczna jest jedna z półkolistych baszt. Relikty drugiej baszty przetrwały między bamą Górną a podzamczem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.