Historia
Kościół farny św. Mikołaja w Velké Meziříčí po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1317 roku, lecz jego początki sięgały lat 70-tych XIII wieku, kiedy to u stóp zamku zaczęła się rozwijać osada targowa. Patronat nad świątynią początkowo sprawowali miejscowi możni, jednak przed 1317 rokiem przejęli go, najpierw czasowo, a potem już na stałe, Strażnicy Grobu Pańskiego z praskiego Zderaza.
Rozwój gospodarczy Velké Meziříčí, które po raz pierwszy wymieniano jako miasto w 1361 roku, a prawdopodobnie także nowy patronat świątyni, doprowadziły do pierwszej przebudowy kościoła św. Mikołaja, w efekcie której wzniesiono nowe prezbiterium. Prace nad nim być może zaczęły się jeszcze w pierwszej połowie XIV stulecia, jednak z powodu długotrwałych sporów o prawa patronackie, większość prac przeprowadzono w drugiej połowie tamtego wieku. Gotyckie prezbiterium musiało być ukończone w obecnym kształcie najpóźniej do 1401 roku, kiedy to umieszczono w nim ołtarz poświęcony św. Janowi Chrzcicielowi, Janowi Ewangeliście i dziesięciu tysiącom męczenników.
W 1411 roku zawarto umowę z mistrzem budowniczym Janem na budowę wieży kościelnej, którą miał ukończyć w zamian za 34 kopy groszy praskich, a więc musiała ona być już wcześniej rozpoczęta. Jej wznoszenie najpewniej ukończono w trakcie lub już po wojnach husyckich, najpewniej dlatego otrzymała ona cechy obronne, czy też refugialne. W zbliżonym okresie wybudowano także nawę południową, ufundowaną przez Jana III z Meziříčí lub Lacka z Kravař i jego małżonkę Anežkę. Planowana była ona zapewne jako przestrzeń prywatna, czyli jako kaplica przeznaczona dla rodziny właścicieli miejscowego zamku, jako przeciwwaga dla patronatu Strażników Bożego Grobu w głównej części świątyni. W kaplicach takich odbywały się nabożeństwa prywatne, chowano zmarłych członków rodziny, a może i nawet urządzano zjazdy rodzinne, gdzie ustalano strategie polityczne, czy małżeńskie. Ostatecznie jednak w momencie ukończenia około 1465 roku, z powodu rewolucji husyckiej i osłabienia miejscowych możnych, zaczęła pełnić rolę zwyczajnej nawy bocznej, przeznaczonej dla wiernych rozrastającego się miasta.
W okresie późnego gotyku, pod koniec XV i na początku XVI wieku założono sklepienie we wnętrzu starej nawy i podzielono ją na dwie części. W okresie tym zarzucono również pierwotne plany rozbudowy kościoła o osobną nawę północną, być może z powodu braku miejsca po tej stronie kościoła lub z powodu braku pieniędzy na większe prace budowlane.
W XVI wieku kościół przechodził jedynie mniejsze prace modernizacyjne i renowacyjne. W okresie renesansu miał miejsce remont dachu, w trakcie którego położono nowe pokrycie dachowe oraz pobielono elewacje kościoła, udokumentowane pisemnie w latach 1586, 1587, 1592-1594 i 1609. W 1607 roku naprawiono wieżę, której statyka została naruszona przez trzęsienia ziemi w 1590 i 1606 roku. Prawdopodobnie wówczas też została ona podwyższona i zwieńczona nowożytnym hełmem.
Barok rozpoczął się na Morawach wydarzeniami wojny trzydziestoletniej, przy czym najbardziej okrutnym czasem dla Velké Meziříčí był rok 1645, kiedy to wojska szwedzkie splądrowały okoliczne ziemie i miasto. Kościół parafialny nie został co prawda spalony, ale jego wnętrze zostało spustoszone i okradzione. Sytuacja gospodarcza miasta poprawiła się w drugiej połowie XVII wieku, tak że w 1671 roku można było przeprowadzić renowację kościoła, uroczyście ponownie konsekrowanego w 1679 roku. W XVIII wieku, oprócz rutynowych napraw, dokonano kilku modernizacji północnej ściany świątyni oraz przebudowano zakrystię. Na północy przybyła także nowa kaplica, a wnętrze uległo zbarokizowaniu.
W 1806 roku w więżę uderzył piorun, na skutek czego zawalił się hełm, który spadł na korpus nawowy. Pożar co prawda ugaszono, ale zniszczenia były rozległe. Naprawy trwały do 1813 roku, przy czym w okresie tym usunięto przykościelny cmentarz i okalający go mur. Dalsze prace renowacyjne miały miejsce w drugiej połowie XIX stulecia i w XX wieku. W 1925 roku kościół otrzymał nowy dach i pomalowano elewacje. W 1930 roku odrestaurowano wnętrze, a w 1947 roku wyremontowano zewnętrzne elewacje.
Architektura
Kościół usytuowano w południowo – wschodnim krańcu rynku, którego wydłużony kształt wymuszony został położeniem miasta u zbiegu rzeki Oslavy i Balinki. Z tego też powodu zaburzone została lekko zorientowanie prezbiterium kościoła, które tradycyjnie powinno być po wschodniej stronie, a w Meziříčí usytuowane zostało na południowy – wschód od fasady.
Pierwotnie kościół w trzeciej ćwierci XIII wieku składał się z jednonawowego korpusu na planie wydłużonego prostokąta o wewnętrznych wymiarach około 21 x 11 metrów, do którego wejście prowadziło od północy przez profilowany, ostrołukowy portal w którego uskok wstawiono trzon wałka, ciągnącego się od cokołu na dole po szczyt archiwolty. Portal ten był niewielki, dlatego prawdopodobnie prowadził do otaczającego niegdyś kościół cmentarza, a po przeciwnej, południowej stronie nawy przypuszczalnie znajdował się główny wczesnogotycki portal prowadzący od strony osady. Kościół nie był wówczas wzmocniony żadnymi przyporami, gdyż jego wnętrze przykrywał jedynie płaski, drewniany strop. Wygląd najstarszego prezbiterium pozostaje nieznany. Mogło być ono krótkie i wąskie, na planie czworoboku, mogło też mieć już bardziej wydłużoną formę z wielobocznym zamknięciem.
Około drugiej połowy XIV wieku wzniesione zostało nowe prezbiterium o długości dwóch przęseł i z wielobocznym zamknięciem po stronie południowo – wschodniej. Wewnętrzna przestrzeń chóru wyniosła 14,5 metra długości i 7,7 metra szerokości, zaś sklepienie zawieszone zostało na wysokości 12,5 metra. Składało się ono z dwóch przęseł przykrytych krzyżowo – żebrowo i sześciodzielnego sklepienia nad zamknięciem. Żebra spięto okrągłymi, prostymi zwornikami bez dekoracji malarskiej, czy też rzeźbiarskiej, a opuszczono na wąskie służki z kapitelami, zakończone ponad ziemią lub poprowadzone aż do posadzki (w wieloboku zamknięcia). W ścianie południowej prezbiterium umieszczono także dwie nisze. Prostokątną półkę ścienną na kościelne precjoza, z delikatnie profilowanymi krawędziami po bokach, w górnej części przechodzącą w ostrołuczną wnękę wypełnioną ślepym trójliściem oraz sedilia zwieńczone trzema ostrołucznymi arkadami o piramidalnym rozmieszczeniu, wypełnionymi trójliśćmi. Ich forma bliższa jest pierwszej połowie XIV wieku, dlatego możliwe jest, iż zostały przeniesione ze starego prezbiterium i osadzone w nowych murach, albo zostały wykonane na bardzo wczesnym etapie przebudowy. Niewątpliwie w XIV wieku istniała również zakrystia po północnej stronie prezbiterium.
Na początku XV wieku przy zachodniej ścianie korpusu w dwóch etapach wzniesiono czworoboczną wieżę, wysoką na pięć kondygnacji, z wszystkimi narożnikami wzmocnionymi większymi kwadrami kamieni, a dwoma narożnikami zachodnimi dodatkowo podpartymi niewysokimi, uskokowymi przyporami. U podstawy wieża otrzymała wymiary 10,5 x 10 metrów, przy grubości murów wahającej się od 2,6 do 3 metrów. Przyziemie wieży pierwotnie dostępne było jedynie z nawy i przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W narożach jego żebra oparto na różnorodnych, ostrosłupowych konsolach, u góry zaś spięto gładkim zwornikiem. Górne kondygnacje porozdzielane zostały już drewnianymi stropami. Parter do trzeciego piętra oświetliły niewielkie prostokątne otwory okienne z kamiennymi ościeżami i szerokim wewnętrznym rozglifieniem, zaś dwie najwyższe kondygnacje dużymi oknami, które wewnątrz osadzono w niszach z bocznymi siedziskami. Równocześnie ze sklepieniem parteru wieży, do zachodniej ściany pierwotnej wczesnogotyckiej nawy dobudowano emporę, wspartą na dwóch ośmiobocznych filarach wyrastających z równo ukształtowanego cokołu. W średniowieczu stanowiła ona jedyną drogę wejściową na wyższe kondygnacje wieży, która w razie zagrożenia mogła pełnić rolę schronienia dla ludzi i cennych przedmiotów.
W pierwszej połowie XV wieku po południowej stronie wczesnogotyckiej nawy zbudowana została nowa nawa boczna o wewnętrznych wymiarach około 25 metrów długości i 6,5 metra szerokości. Po stronie północno – zachodniej zakończona została ścianą prostą, po przeciwnej natomiast nieregularnym wielobokiem wygiętym w kierunku północnym. Cała jej zewnętrzna elewacja podparta została zewnętrznymi przyporami oraz obwiedziona cokołem ze skośnym kamiennym gzymsem, wyżłobionym pośrodku, podobnie jak u góry gzyms koronowy. Wejście umieszczono od południa w ostrołucznym portalu w drugim przęśle od zachodu, natomiast od północy nawa boczna otwarta została na nawę wczesnogotycką trzema okazałymi arkadami rozpostartymi pomiędzy wielobocznymi filarami. Nawę boczną przykryto w trzech przęsłach sklepieniem krzyżowo – żebrowym o identycznych profilach żeber jak w prezbiterium, a przęsło wschodniego zamknięcia przykryto wyższym sklepieniem sześciodzielnym. Wszystkie sklepienia spięto zwornikami w kształcie znaków herbowych.
Po ukończeniu nawy południowej empora po zachodniej stronie korpusu została przedłużona do jej wnętrza na taką samą wysokość i głębokość jak w starej nawie. W nowej części wzniesiono dwie arkady, za którymi ukryto zbudowane już sklepienie krzyżowe. Stara i nowa część empory zostały wyraźnie oddzielone szerszym i bardziej masywnym filarem.
Pod koniec XV wieku stary wczesnogotycki korpus podzielono na dwie nawy. Rozdzielono je nieregularnie, tak iż północna była dużo węższa (3 metry szerokości) od nawy południowej, a właściwie odtąd środkowej (6,3 metra szerokości). Powodem tego mogła być próba zachowania dobrej widoczności ołtarza głównego w osi korpusu. Dwie nowe przestrzenie oddzielono wysoką arkadą wspartą na dwóch niezwykle smukłych wielobocznych filarach, wyrastających z podobnie ukształtowanych cokołów z bogato profilowanym gzymsem. Obie nawy przykryto sklepieniami sieciowymi wzorowanymi na dokonaniach słynnego Petra Parléřa. Żebra sklepienne wnikały w nowe filary bez użycia konsol, zaś na ścianach obwodowych oparte zostały na małych piramidalnych wspornikach z dwoma poziomymi pierścieniami. Tylko w narożach wschodnich przy łuku tęczy otrzymały one bardzo wydłużony kształt, przypominający stożki. Ostatnimi zmianami z okresu średniowiecza było wstawienie na przełomie XV i XVI wieku portalu północnego oraz poszerzenie trzech okien północnych w korpusie.
Stan obecny
Kościół farny w Velké Meziříčí należy do grupy średniowiecznych zabytków sakralnych o bardzo złożonym procesie powstawania, który pomimo wojen, pożarów i trzęsień ziemi zachował do dnia dzisiejszego gotycką bryłę. Nowożytne interwencje budowlane spowodowały jednak, iż wieża została podwyższona, gruntownie przebudowano zakrystię, w zachodniej elewacji wieży przepruto wejście, wymieniono gotycką więźbę dachową, a we wszystkich oknach niestety usunięto gotyckie maswerki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Štindl M., Chrám sv. Mikuláše ve Velkém Meziříčí: historie sedmi století, Velké Meziříčí 2017.