Historia
Zamek został zbudowany na granicy starego obszaru osadniczego i królewskiego lasu, dlatego pierwotnie prawdopodobnie służył jako siedziba dla władcy i jego drużyny na czas polowań. Jego inspirowana francuskimi zamkami forma wskazywałaby, że fundatorem był król Wacław I lub Przemysł Ottokar II. Jeden z nich na początku drugiej połowy XIII wieku zapewne chciał wzmocnić ochronę ważnego szlaku handlowego, wiodącego wzdłuż rzeki Morawy ze Śląska do Ołomuńca, dlatego zainwestował w najbardziej progresywne wówczas na terenie Czech i Moraw obwarowania. Pierwsza wzmianka pisemna o zamku pojawiła się w 1260 roku, w przydomku Idíka czy też Zdíka (Egidia) z rodu panów ze Švábenic. Pełnił on urząd úsovskiego kasztelana lub burgrabiego, a ponadto był burgrabią ołomunieckim, wyznaczonym do kolonizowania północnych regionów Moraw. Po nim zamkiem zarządzał jego syn Hrabiš z Úsova.
Od 1276 roku Úsov był w bezpośrednim posiadaniu króla, za wyjątkiem krótkiego okresu około 1330-1350, kiedy to oddano go w zastaw rodzinie Šternberków. Później miejscowe dobra w postaci zamku, miasta, komory celnej przy drodze do Ołomuńca oraz kilku wsi posiadał syn Jana Luksemburskiego, margrabia morawski Jan Henryk, który postarał się by na zamku przeprowadzono konieczne naprawy i remonty. W 1375 roku Úsov przypadł jego synom, margrabiemu Jodokowi i Prokopowi, między którymi pod koniec XIV wieku doszło do zbrojnego sporu o majątek. Burgrabia i garnizon zamkowy Úsova opowiedzieli się za Prokopem, ustanawiając ważny punkt oparcia dla jego wojsk. Krwawy konflikt musiał się odbić na stanie zamku, gdyż w 1405 roku ówcześni właściciele zastawu, Ota i Albrecht z Kurovic, wydali 100 kop groszy na naprawy zniszczeń.
W 1416 roku Úsov dostał się do rąk bogatego rodu panów z Vlašimia, za sprawą zezwolenia króla Wacława IV, by Jan z Vlašimia spłacił na królewskim zamku zastaw Oty. Jan należał do zwolenników reform kościelnych, bowiem przywiesił swą pieczęć na proteście przeciwko spaleniu na stosie Husa. W trakcie działań wojennych jego nowa siedziba mogła zostać uszkodzona, gdyż w 1420 roku, gdy Zygmunt potwierdził majątek Arnošta z Vlašimia, aż pięć tysięcy kop groszy miało być wydanych na odnowienie zamku i sąsiedniego stawu rybnego. Arnošt i inni członkowie rodu opowiedzieć się musieli po stronie katolickiej, dzięki czemu w 1432 roku król ponownie zezwolił im na trzymanie úsovskiego zastawu. Najpewniej po wojnach husyckich panowie z Vlašimia dokonali przebudowy mieszkalnej części zamku. Mogło się to stać około 1457 roku, gdy bracia Václav i Karel podzielili się majątkiem, ale zamek pozostawili jako wspólną własność. Pod koniec XV wieku bracia Karel młodszy i Jiří z Vlašimia przeprowadzili kolejną, późnogotycką przebudowę, wznosząc między innymi budynek południowo – wschodni i przystosowując zamek do obrony z użyciem broni palnej.
W 1513 roku zamek z nadania królewskiego przeszedł na Ladislava z Boskovic. Zarówno on jak i jego syn Krzysztof oraz bratanek Jan Jetřich prowadzili na zamku prace budowlane, głównie mające podnieść komfort życia i zwiększyć przestrzeń mieszkalną. Po śmierci Jana Šembera z Boskovic w 1597 roku, zamek drogą rodzinnych mariaży przeszedł na ród Lichtenštejnów. Jego rola zmniejszyła się wówczas do siedziby urzędników i rezydencji potrzebnej właścicielom jedynie na czas łowów w pobliskich lasach. Co gorsza w okresie wojny trzydziestoletniej zamek spaliły wojska szwedzkie. Przeprowadzona po 1650 roku odbudowa, spowodowała znaczną zmianę oryginalnego wyglądu i przekształcenie dawnego zamku w nowożytną rezydencję. Lichtenštejnowie posiadali ją do czasu nacjonalizacji w 1945 roku.
Architektura
Zamek zbudowano na niewielkim wzniesieniu, usytuowanym nad doliną rzeki Doubravka, płynącą zakolem po północnej i zachodniej stronie. Strome stoki wzgórza zapewniały znaczną ochronę z trzech stron. Jedynie od wschodu i północnego – wschodu były łagodniejsze, tam bowiem zamkowe wzniesienie łączyło się z pozostałą częścią masywu otaczającego Kotlinę Górnomorawską. Na tym też kierunku przekopano suchą fosą, poprowadzoną półkolem o szerokości około 26-30 metrów i głębokości co najmniej 8-11 metrów. Pomimo znacznych rozmiarów, została ona poprzedzona nieco węższym przekopem, oddzielonym pasem ziemnego wału.
Trzon zamku stanowił gruby na mniej więcej 2 metry mur obwodowy, wyznaczający owalny w planie obszar o wielkości około 75 x 60 metrów. Pierścień ten w stylu francuskich zamków wzmacniało siedem cylindrycznych baszt o średnicach około 7,5 metra oraz jedna czworoboczna baszta bramna, umieszczona pod skosem w narożniku południowo – wschodnim. Rozmieszczono je dość nieregularnie, gęściej po stronie wschodniej i jedynie w dwóch narożnikach od strony miasta, po stronie zachodniej, gdzie budowlę lepiej chroniło naturalne ukształtowanie terenu. Baszty mogły pełnić funkcję flankującą, choć była ona nieco osłabiona poprzez niezbyt duże ich wysunięcie przed lico sąsiednich kurtyn oraz brak po bokach otworów strzeleckich. Prawdopodobnie ich główną rolą było wzmocnienie najbardziej zagrożonych miejsc, czyli narożników. Obrona natomiast skoncentrowana była na najwyższych kondygnacjach oraz w koronie muru obronnego, skąd rażono podstawę baszt i kurtyn. Jako, że baszty były pełne, zamknięte od strony dziedzińca, mogły też stanowić samodzielne punkty obrony i zamykać odcinki muru ewentualnie zdobyte przez przeciwników, utrudniając dalsze postępy wrogich oddziałów.
Baszta brama wzniesiona została na prawie kwadratowym rzucie o wymiarach 8,2 x 9,4 metra. Podobnie jak baszty okrągłe była wyższa o jedna kondygnację od sąsiednich kurtyn muru obronnego. W przyziemiu mieściła przejazd, zapewne zamykany zwodzonym mostem. Najstarszą zabudowę mieszkalną tradycyjnie usytuowano po przeciwnej stronie dziedzińca w stosunku do bramy. Początkowo stanowił ją nieduży budynek po stronie północnej, przystawiony do wewnętrznej ściany muru obwodowego i dwóch cylindrycznych baszt, prawdopodobnie o nieregularnym, trapezowatym rzucie, z dwoma częściowo wykutymi w skalnym podłożu komorami na najniższej kondygnacji, w okresie późnego gotyku przykrytymi ceglanymi sklepieniami. Przy jego wschodnim narożniku znajdował się zbiornik na wodę deszczową, zapewne spływającą rynnami z dachów. Przy zachodnim narożniku znajdować się natomiast mogło prostopadle usytuowane skrzydło lub aneks. Kolejny budynek znajdował się w części zachodniej dziedzińca, gdzie również był przystawiony do odcinka muru obronnego. Zabudowę uzupełniać musiały lżejsze konstrukcje drewniane lub szachulcowe o gospodarczym przeznaczeniu, konieczne dla codziennego funkcjonowania zamku, który najpewniej nie posiadał obwarowanego podzamcza.
Pod koniec XV wieku wzniesiono późnogotycki dom pomiędzy dwoma basztami po stronie południowej. W okresie tym podwyższono także mury obwodowe, wieńcząc je krytym gankiem dla obrońców, a baszty zaopatrzono w kluczowe otwory strzeleckie, przystosowane do broni prochowej. Być może na początku XVI wieku zburzono fragment muru i powiększono dziedziniec o cypel po stronie zachodniej. Jakieś prace prowadzono wówczas także przy piwnicach budynku zachodniego. Na przedpolu zamku, od najbardziej zagrożonej strony, u schyłku średniowiecza obwałowania wzmocniono co najmniej trzema ziemnymi stanowiskami dla obrońców wyposażonych w broń palną. Podobnie jak wał, prawdopodobnie były one zwieńczone jakąś formą drewnianych fortyfikacji.
Stan obecny
Średniowieczny zamek niestety został w znacznej części zniszczony lub przekształcony w okresie nowożytnym. W najlepszym stanie zachował się północno – wschodni fragment obwarowań, gdzie wciąż widoczne są częściowo przebudowane cztery cylindryczne baszty. Ponadto z masy renesansowo – barokowego południowego budynku, wewnątrz którego wtopiony jest mniejszych budynek późnogotycki, wyłania się fragment dawnej czworobocznej baszty bramnej oraz dolna partia jeszcze jednej, pierwotnie narożnej baszty cylindrycznej. Najstarszy północny budynek mieszkalny zachował się jedynie na poziomie piwnicy obecnej późnogotyckiej budowli, przekształconej w okresie nowożytnym. Cała zachodnia część obwarowań zamku, choć na pierwszy rzut oka wygląda na średniowieczną, w rzeczywistości w obecnym kształcie pochodzi z czasów XVII/XVIII-wiecznej odbudowy. Úsov jest dziś siedzibą muzeum, na terenie którego funkcjonuje również restauracja i gdzie organizowane są liczne imprezy plenerowe i kulturalne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Vojkovský R., Úsov. Hrad-zámek mezi Mohelnicí a Uničovem, Hukvaldy-Dobrá 2013.