Historia
Dokument króla Przemysła Ottokara I z 1223 roku wskazuje, iż Uničov uformował się już dziesięć lat wcześniej, dzięki czemu uchodzić może za jedno z najstarszych miast na Morawach (choć terminologia dokumentu nie jest ujednolicona i nazywa Uničov raz wsią – villa, a raz oppidum, to jednak mieszkańców przedstawia jako mieszczan – cives). W 1234 roku margrabia Przemysł potwierdził uničovianom ich prawa i udzielił kolejnych przywilejów (prawo mili). Nie wiadomo natomiast kiedy zaczęto prowadzić budowę obwarowań, początkowo mających zapewne formę drewniano – gliniano – ziemnych fortyfikacji. Funkcjonowanie kamiennego muru obronnego po raz pierwszy potwierdzono źródłowo w 1327 roku, w dokumencie Jana Luksemburczyka, który nadał mieszczanom przywileje posiadane przez dwa największe morawskie miasta: Ołomuniec i Brno.
W 1346 roku Uničov zawarł umowę z miastami Ołomuńcem i Litovelem o obronie pokoju, bezpieczeństwie na szlakach i zwalczaniu w regionie band rozbójników. Cztery lata później margrabia morawski Jan Henryk pozwolił mieszczanom wydać dochody z myta na wybrukowanie dróg i inne prace naprawcze, a w 1380 roku po raz kolejny wspomniane zostały w źródłach pisemnych murowane obwarowania miejskie. Pod koniec XIV wieku, w okresie tzw. walk margrabiów, Uničov prawdopodobnie nie odniósł większych szkód, lecz w 1395 roku zniszczenia wywołał pożar miasta. Po śmierci margrabiego Porokopa w 1405 roku miasto przeszło na stronę jego brata Jodoka, który w nagrodę zwolnił mieszczan z cła i myta na całym obszarze Moraw. Przywilej ten potwierdził król Wacław IV, po śmierci Jodoka i przejęciu jego dóbr w 1411 roku.
Na początku rewolucji husyckiej Uničov wraz z innymi dużymi miastami Moraw stanął po stronie Zygmunta Luksemburczyka, którego w regionie reprezentował wierny sojusznik, biskup ołomuniecki Jan Żelazny. W 1422 roku po nieudanej próbie zdobycia Ołomuńca, Uničov zajęły wojska pretendenta do tronu czeskiego, Zygmunta Korybutowicza. Przekazy źródłowe z kolejnych lat nie są jednoznaczne, prawdopodobnie jednak husycki garnizon zajmował miasto aż do początku lat 30-tych XV wieku, kiedy to odbił je margrabia Albrecht Habsburg.
Po zakończeniu wojen husyckich, w 1453 roku, nowymi przywilejami obdarzył miasto Władysław Pogrobowiec, pozwalając między innymi pozyskiwać drewno z lasu Doubrava w celu renowacji obwarowań miejskich. Przywilej ten potwierdził siedem lat później Jerzy z Podiebradów, któremu mieszczanie z Uničova pozostali wierni w trakcie konfliktu z węgierskim Maciejem Korwinem, jako jedni z nielicznych mieszkańców dużych miast na Morawach. Jerzy odwdzięczył się za to kolejnym przywilejem z 1469 roku. W kolejnych latach Uničov podlegał królowi Władysławowi Jagiellończykowi, a następnie w ramach uzgodnień pokojowych dożywotnio (do 1490 roku) przeszedł wraz z całymi Morawami do rąk Macieja Korwina, dla którego region ten miał być podporą w walce z Turkami.
Na przełomie XV i XVI wieku obwarowania miejskie zostały wzmocnione. W latach 1575-1585 przed średniowiecznym murem głównym i zewnętrznym murem parchamu wzniesiono trzeci obwód obronny, składający się z ziemnego wału ze wzmocnionym frontem i fosą, natomiast po podboju przez Szwedów w 1642 roku w trakcie wojny trzydziestoletniej dawne obwarowania poprzedzono nowożytnym już systemem bastionowym. Dzięki temu garnizon szwedzki obronił się przed trzema atakami wojsk cesarskich i przetrwał w mieście do 1650 roku. Od początku XIX wieku pozbawione militarnego znaczenia fortyfikacje zaczęto rozbierać.
Architektura
Miasto zajęło nizinny, równinny teren pomiędzy rzeką Oskavą na wschodzie, a jej prawobrzeżnym dopływem, Lukavicą na zachodzie. Brak większych przeszkód terenowych pozwolił na założenie w miarę regularnego, owalnego obwodu obronnego, zamykającego wewnątrz powierzchnię około 14 ha z centralnie ulokowanym rynkiem. Kościół parafialny usytuowano w połowie odległości między rynkiem a zachodnim odcinkiem obwarowań, natomiast tuż przy murach obronnych umieszczono przed 1330 rokiem klasztor franciszkański. Praktycznie na całym obwodzie miasto otaczała uliczka podmurna, zapewniająca szybkie przemieszczanie obrońców i dosyłanie zaopatrzenia w razie zagrożenia.
Główny mur obronny miał znaczne wymiary, około 2,2 metra grubości, chodnik dla straży i przedpiersie o prostym zwieńczeniu z rzędem otworów strzeleckich przystosowanych do użycia ręcznej broni palnej. Czy pierwotnie w XIV wieku posiadał krenelaż, później ewentualnie zamurowany, nie ma pewności.
Obwód głównego muru wzmacniało około 34-35 baszt, powstałych współcześnie z murem obronnym. Miały one w planie formę półkolistą, były otwarte od strony miasta i wysunięte praktycznie w całości przed lico muru. Rozmieszczone były dość blisko siebie, co około 24-25 metrów, co zapewniało bardzo skuteczny ogień boczny, zarówno z kusz jak i z ręcznej broni palnej. Ich średnica wynosiła około 8 metrów, a wysokość przynajmniej 7 metrów (do takiego poziomu zachowały się do dzisiaj). Sądząc po dawnych wedutach część z nich przewyższała koronę muru obronnego o jedną kondygnację, część była tej samej wysokości.
Przed głównym murem znajdował się szeroki na 6 do 8 metrów parcham, zamknięty od strony przedpola miasta niższym zewnętrznym obwodem muru. Miał on 0,65-0,7 metra grubości i zwieńczone łukami odcinkowymi strzelnice, osadzone w sklepionych niszach o szerokości 0,6 metra i wysokości 0,8 metra. Otwory strzeleckie rozmieszczono w murze co około 5,5 metra. Obwód muru parchamu wzmacniało jedynie kilka niskich baszt czy też bastej, półokrągłych i otwartych od strony międzymurza. Na dawnych planach widoczne są one głównie w południowej części obwodu.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiły dwa przekopy z ziemnym wałem usypanym pomiędzy nimi. Na wale tym prawdopodobnie w XVI wieku osadzono kilka wież lub też niskich murowanych dzieł obronnych, najpewniej o formie czworobocznej. W tej linii znajdowała się również furta Wodna, wzniesiona podobnie jak zewnętrzny przekop w XVI wieku, mająca wygląd zbliżony do zaokrąglonej baszty z trójbocznym ryzalitem na czole. Ryzalit mieścił portal wjazdowy oraz wnękę na zwodzoną kładkę.
Miasto posiadało cztery bramy: na północy Šumvaldską (Wielką, Królewską), Medelską (Medlovską) po stronie północno – zachodniej, Litovelską na południowym – zachodzie oraz Brníčką na wschodzie. Dodatkowo od strony południowo – wschodniej funkcjonowała wspomniana powyżej furta Wodna, w pobliżu której mogła znajdować się kolejna brama Ołomuniecka, zanikła jednak już w okresie średniowiecza (jej funkcje zapewne przejęła brama Brníčka, wcześniej o formie furty, stała ona tuż obok jednej z baszt, co świadczy o jej późniejszym wybudowaniu na miejscu furty). Wszystkie główne bramy miały formę czworobocznych w planie wież z ostrołukowymi portalami przejazdów bramnych, wszystkie też wysunięte były przdbramiami na teren międzymurza i połączone z murem parchamu. W XVI wieku przedbramia głównych bram zostały przedłużone w przedpole szyjami, zakończonymi na linii zewnętrznego przekopu zaokrąglonymi barbakanami.
Brama Medelska otrzymała w planie kształt kwadratu o boku 9,5 metra, szeroki ostrołukowy przejazd i profilowany, załamany gzyms od strony miasta. Po stronie polnej wieży bramnej (wewnątrz przejazdu bramnego, na granicy z przedbramiem) w ścianach bocznych umieszczono prowadnice dla brony, natomiast samo przedbramie zamykano wrotami.
Stan obecny
Średniowieczne obwarowania zachowały się w paru fragmentach głównego muru obronnego i zewnętrznego muru parchamu oraz fosy. Widoczna jest także dolna część bramy Medelskiej i furta Wodna. Przetrwałe odcinki murów są dziś niższe w stosunku do pierwotnego stanu, bez chodnika obronnego i przedpiersia, a także w dużym stopniu przekształcone nowożytnymi przemurowaniami.
pokaż bramę Medelską (Medlovską) na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Měřínský Z., Plaček M., Opevnění moravských zeměpanských a biskupských středověkých měst [w:] Forum Urbes Medii Aevi V. Městské fortifikace ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední evropy, red. Z. Měřínský, Brno 2008.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Strona internetowa hrady.cz, Uničov, městské opevnění.