Historia
Gotycki kościół w leżącej na bawarsko – czeskiej granicy osadzie Újezd Svatého Kříže, zbudowany został w trzeciej ćwierci XIV wieku. Patronat nad nim sprawował początkowo czeski król, który też mógł być fundatorem świątyni. Innym możliwym budowniczym mógł być Oldřich z Újezdu zwany Kuchmistrz, który był członkiem bractwa obręczy i młota, skupiającego dworzan i powierników króla Wacława IV. Wieś wraz z kościołem po raz pierwszy odnotowano w przekazach pisemnych w 1357 roku, choć informacja ta dotyczyć mogła jeszcze starszej budowli sakralnej. W XVII wieku kościół powiększono o kruchtę i oratorium. Następnie w XVIII stuleciu po pożarze barokizacji uległa nawa, do której w 1818 roku dobudowano wieżę.
Architektura
Kościół wzniesiony został w dolinie, na stoku opadającym ku strumieniowi, płynącemu po stronie wschodniej i południowej. Do budowy jego murów użyto łamanego kamienia, natomiast do utworzenia bardziej skomplikowanych elementów architektonicznych i wzmocnienia narożników wykorzystano ciosy gruboziarnistego piaskowca. Pod koniec XIV wieku kościół składał się z prostokątnej w planie nawy, niższego i węższego prezbiterium po stronie wschodniej oraz niewielkiej prostokątnej zakrystii przy północnej ścianie prezbiterium, na styku z nawą.
Wschodnia, prezbiterialna część kościoła została zamknięta wielobocznie i opięta uskokowymi przyporami, zwieńczonymi kombinacją jednospadowych daszków i szczycików. Zarówno mury, jak i przypory prezbiterium wzmocniono cokołem ze sfazowanym gzymsem. Pomiędzy przyporami przepruto duże ostrołuczne okna z maswerkowymi wypełnieniami. W większości utworzono maswerki dwudzielne, jedynie w nieco szerszym wschodnim oknie osiowym umieszczono maswerk trójdzielny. Operowały one motywami trójliści wpisanych w ostrołuki, trójliści z mocno zaostrzonymi płatkami, czwórliści, czy też wirujących rybich pęcherzy wpisanych w okręg. Dwudzielne maswerkowe okna pierwotnie oświetlały też nawę kościoła. Wejście wiodło ostrołucznym, linearnie profilowanym portalem, z tympanonem podpartym ćwierć kolistymi wspornikami.
Wnętrze nawy w średniowieczu przykryte było najpewniej drewnianym stropem belkowym. We wzmocnionych przyporami murach prezbiterium założono sklepienie krzyżowo – żebrowe, podzielone na prostokątne przęsło zachodnie i wieloboczne przęsło wschodnie. Prosto żłobkowane żebra opuszczono na stożkowate konsole i złączono w miejscach przecięć zwornikami. Z nawą prezbiterium połączono ostrołuczną i wyżłobioną wzdłuż krawędzi arkadą tęczy, natomiast z zakrystią prostym portalem dwuramiennym. Wnętrze zakrystii przykryto sklepieniem o formie podobnej do zastosowanej w prezbiterium.
Stan obecny
Kościół zachował wszystkie gotyckie części bryły, powiększone o nowożytną wieżę, kruchtę i południową kaplicę. Znacznie przekształcona została nawa, o której gotyckiej przeszłości świadczy zamurowane okno z uszkodzonym maswerkiem w ścianie południowej. Przetrwały wszystkie gotyckie okna prezbiterium z odnowionymi maswerkami. Zachował się też portal wejściowy, portal zakrystii oraz sklepienia w prezbiterium i zakrystii. Na południowej ścianie nawy widoczny jest średniowieczny rysunek kościoła ze stromą więźbą dachową, prawdopodobnie będący stolarskim planem jej remontu. XIV-wieczne malowidło obejrzeć można na północnej ścianie prezbiterium. W kościele pierwotnie znajdowało się sześć rzadkich terakotowych posągów apostołów, stworzonych około 1400 roku przez anonimowego mistrza. Obecnie można je oglądać w Muzeum Sztuki Kościelnej Diecezji Pilzneńskiej w Pilźnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horníčková K., Janálová Ž., Koubová T., Moserová K., Nevařilová Z., Kostely menších sídel v jižních a jihozápadních Čechách, České Budějovice 2024.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.