Historia
Klasztor augustianów w Trzeboniu (Třeboň) założony został na fali nurtu „devotio moderna”, który propagował ideały cnoty, ubóstwa i miłosierdzia, a którego propagatorami w Czechach byli król i cesarz Karol IV oraz arcybiskup praski Arnošt z Pardubic. Do realizacji fundacji przyłączyli się również miejscowi panowie z rodu Rožmberków, Petr, Jan, Jošt i Oldřich, których nadanie potwierdził biskup Jan w 1367 roku. Jeszcze w tym samym roku donacja została hojnie powiększona o dwór Opatovice, w 1376 roku o trzy wsie i w 1382 roku o kolejne trzy osady. Augustianie wykorzystali też starszy kościół parafialny, funkcjonujący w Trzeboniu już od 1280 roku.
Pierwszym opatem został w 1367 roku niejaki Beneš, pierwsi zakonnicy przybyli natomiast z konwentu roudnickiego. Prace nad budową nowego kościoła zapewne rozpoczęły się niedługo później. Już w 1378 roku w źródłach pisanych wzmiankowany był ołtarz św. Magdaleny i św. Augusytna, a w 1380 roku mowa była o głównym ołtarzu Panny Marii. W 1380 roku Petr z Rožmberka zadecydował, iż gdyby nie doczekał przed śmiercią ukończenia budowy sklepienia w kościele, jego dziedzic przez trzy lata miał wypłacać na ten cel po 100 kop groszy.
Rozwój klasztoru zastopowały w pierwszej połowie XV wieku wojny husyckie. Zakonnicy ze strachu opuścili wówczas Trzeboń oddając najcenniejsze precjoza pod opiekę Oldřichowi z Rožmberka. Część z nich zmarła na wygnaniu, łącznie z ówczesnym opatem Ondřejem, choć ucieczka okazała się niepotrzebna, gdyż obwarowane miasto nie zostało zdobyte. Klasztor nie odniósł żadnych zniszczeń, został nawet około 1425 roku odnowiony. Do uszkodzeń przyczyniło się dopiero uderzenie pioruna z 1489 roku, który trafił i spalił kościelną wieżę. Niedługo później odbudowano ją, a w latach 1491-1493 konsekrowano nową kaplicę św. Barbary. Dodatkowo do około 1520 roku północną część kościoła pokryto ściennymi malowidłami.
Z chwilą śmierci w 1566 roku opata Ondřeja konwent trapiony był przez upadek dyscypliny i moralności. Sytuację tą jeszcze w tym samym roku do rozwiązania klasztoru wykorzystał możny Vilém z Rožmberka, choć i tak już od dwóch lat obowiązywał zakaz przyjmowania nowych braci do nowicjatu. W 1571 roku na miejsce augustianów przybyli jezuici, lecz już w 1588 przeniesiono ich do rožmberskich dóbr w Českim Krumlowie. Klasztorem opiekował się wówczas proboszcz, a jego majątek przywłaszczony został przez Rožmberków. W 1607 roku przeprowadzono z ich inicjatywy naprawy w kościele, w trakcie których przebudowano między innymi wieżę.
W 1622 roku Rožmberkowie utracili swe dobra, skonfiskowane przez arcyksięcia Ferdynanda. Nowy właściciel wykazał większe starania o augustiański konwent, do którego starał się sprowadzić braci z Nowego Miasta praskiego. Z powodu braku zakonników próbowano ich następnie sprowadzić ze Śląska, lecz udało się ostatecznie znaleźć chętnych dopiero w 1631 roku w Klosterneuburgu w Austrii. Zapoczątkowało to trwającą do 1662 roku zależność trebońskiego konwentu i jego prepozyta od opata z Klosterneuburgu. Własnych opatów klasztor za pozwoleniem cesarskim posiadał ponownie dopiero od 1733 roku. W okresie tym przeprowadzono znaczne barokowe przekształcenia klasztoru i kościoła, zwłaszcza po kolejnym uderzeniu pioruna w wieżę w 1637 roku. Do 1756 roku po północno – zachodniej stronie kościoła wzniesiono całkiem nowe zabudowania klasztorne, a po pożarze z 1781 roku przebudowano kościół, w którym założono nowe sklepienia. Konwent augustiański istniał do czasu sekularyzacji cesarza Józefa II w 1785 roku. Zabudowania klasztoru wpierw przeznaczono na koszary, a później przekazano w prywatne ręce księcia Schwarzenberka, natomiast przy kościele zaczęły funkcjonować urzędy dziekaństwa i wikariatu.
Architektura
Klasztor założony został w północnej części miasta, niedaleko murów obronnych. Jego dominantą był dwunawowy, pięcioprzęsłowy kościół św. Idziego z dwuprzęsłowym prezbiterium zakończonym na wschodzie wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Przeciwną, zachodnią stronę kościoła zajęła czworoboczna wieża umieszczona na osi fasady, a po północnej stronie prezbiterium usytuowano zakrystię z oratorium na piętrze. Po stronie południowo – zachodniej kościoła dostawiono kaplicę św. Krzysztofa i Jakuba (obecnie św. Barbary), konsekrowaną w 1491 roku. Od południa i wschodu oraz w dwóch narożnikach wieży umieszczono uskokowe przypory, pomiędzy którymi w korpusie i prezbiterium przepruto wysokie, ostrołukowe okna z maswerkami (przeważały w nich różnorodne układy z motywami trój i czwórliści).
Główne wejście do świątyni prowadziło od południa, z obszaru zajmowanego niegdyś przez cmentarz. Osadzono tam wysoki, ostrołucznie zamknięty portal, bogato profilowany od archiwolty do niskiego cokołu. Na dwóch figuralnych wspornikach ułożono jego pokryty dekoracją malarską tympanon. Kolejny portal wejściowy do kościoła znalazł się w zachodniej ścianie wieży. Otrzymał on wysoki cokół oraz profilowanie zaczynające się mniej więcej w połowie wysokości, poprowadzone przez całą, ostrołucznie zamkniętą archiwoltę. Komunikację kościoła z krużgankiem zapewniał dwuramienny (siodłowy) portal w nawie północnej.
Wnętrze korpusu kościoła na dwie nawy przedzieliły cztery symetrycznie rozmieszczone, smukłe filary. Otrzymały one za zadanie podtrzymywanie sklepień osadzonych w trzech środkowych parach przęseł które przykryto krzyżowo – żebrowo oraz sklepień trójpodporowych w pięciu przęsłach w zachodniej i pięciu we wschodniej część korpusu. Te ostatnie zastosowano by żebra symetrycznie mogły objąć na wschodzie arkadę tęczy, a na zachodzie arkadę powieżowej, sklepionej kruchty. Przy ścianach korpusu żebra opuszczono na wysoko osadzone, zdobione maswerkami konsole, spięto zaś zwornikami talerzowymi. W zachodnią część korpusu wstawiona została empora, skomunikowana półkolistym portalem z wieżą i z jej spiralną klatką schodową. Prezbiterium pierwotnie przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma przęsłami prostokątnymi oraz sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Podobnie przykryto sąsiednią zakrystię, ale jej przęsła czworoboczne były różnej wielkości: zachodnie prostokątne, a środkowe dużo większe, kwadratowe.
Trójskrzydłowe zabudowania klauzury otoczyły wraz z krużgankami wirydarz po północnej stronie kościoła. Krużganki przykryto sklepieniami krzyżowymi, przy czym w każdym ciągu utworzono po siedem przęseł (narożne były współdzielone), przeprutych pięcioma trójdzielnymi, ostrołukowymi oknami. Żebra krużganków opuszczono na maswerkowe wsporniki podobne do tych w korpusie kościoła, jedynie w narożnikach ścian zewnętrznych (od strony wirydarza) umieszczono walcowe, sięgające posadzki służki z okrągłymi cokołami i kielichowatymi kapitelami przedzielonymi pierścieniami. W skrzydle wschodnim oprócz kapitularza mieściła się kaplica św. Jana Chrzciciela, wspominana już w 1380 roku. Od strony zewnętrznej zamknięto ją trójbocznie i oszkarpowano, wewnątrz zaś przykryto dwoma przęsłami ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i jednym sześciodzielnym. W północnym skrzydle doszukiwać się można refektarza mnichów i kuchni, zaś w zachodnim pomieszczeń gospodarczo – magazynowych. Na zachód od klauzury mieściły się zabudowania opackie z wystającą z obrysu murów kaplicą św. Wincentego o wzniesionej z cegieł górnej części i emporze w środku.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z oryginalnej, średniowiecznej zabudowy przetrwał częściowo przebudowany kościół (przekształcona wieża zachodnia, kaplica południowo – zachodnia i sklepienie prezbiterium) oraz gotyckie krużganki wokół wirydarza i pomieszczenia dawnego wschodniego skrzydła klauzury. Spośród pierwotnego wyposażenia kościoła zachował się gotycki posąg Madonny z około 1400 roku oraz ołtarz z okresu po 1380 roku (obecnie znajdujący się w Galerii Narodowej). Widoczne są także średniowieczne malowidła w północnej części chóru z początku XV wieku i w nawie północnej z połowy XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mareš F., Sedláček J., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu třeboňském, Praha 1900.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.