Historia
Pierwszy zamek w Švihovie założony został już w pierwszej połowie XIII wieku przy kościele cmentarnym św. Idziego (najstarsza wzmianka w przydomku Budivoja ze Švihova pochodzi z 1245 roku), lecz został opuszczony prawdopodobnie na początku XIV wieku, kiedy miejscowe dobra przejął ród panów z Ryžemberka ze Skály. Wznieśli oni dla siebie na południe od miasta nową siedzibę, w pobliżu ważnego szlaku biegnącego z Bawarii przez Klatovy do Pilzna i dalej do Pragi. Nowy zamek po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych w 1375 roku. W okresie wojen husyckich siedział na nim Vilém Švihovský z Rýzmberka, katolik i uczestnik walk z buntownikami. Stał się niebezpiecznym sąsiadem prohusyckiego miasta Klatovy, dlatego w kwietniu 1425 roku zamek został oblężony przez oddziały Taborytów i Sierotek (8000 piechoty i ponad 1000 jazdy) pod dowództwem hejtmana Jana Hvězdy z Vícemilic. Po 15 dniach oblężenia husyci rozkopali fosę i wypuścili jej wody. Zamkowy garnizon nie widząc wówczas szans na skuteczną obronę poddał się. Pomimo tego Švihovský pozostał po stronie katolickiej i został w latach 1423–1436 uznany za przywódcę w regionie pilzneńskim. W 1427 roku Husyci pojmali go w Tachovie, ale udało mu się uciec. W 1433 roku wsławił się obroną Pilzna przed wojskami Prokopa Holégo.
Po zakończeniu wojen husyckich, w drugiej połowie XV wieku, ród Ryžemberków znacznie się wzbogacił, rozrósł i podzielił na kilka gałęzi, z których najważniejsze siedziały na Rabí i w Švihovie. Po bezdzietnej śmierci Viléma Rábskiego majątek obu tych gałęzi połączył się w osobie zdolnego i przedsiębiorczego Půty Švihovskiego z Ryžemberka, który (obok Zdeňka Lva z Rožmitálu i Viléma z Pernštejna) stał się najbardziej wpływowym i najbogatszym feudałem w królestwie czeskim. Z jego inicjatywy w 1480 roku rozpoczęto wielką przebudowę zamku, kontynuowaną przez jego synów, Václava i Jindřicha, którzy w 1505 roku do prac nająć mieli słynnego architekta Benedykta Rejta (Rieda), na co jednak brak bezpośrednich dowodów. Każdemu z braci przypadło wówczas pół zamku, co wpłynęło na charakter dalszych przekształceń Švihova, rozdzielonego pomiędzy dwóch współwłaścicieli.
Już w 1548 roku z powodu kłopotów finansowych ród Ryžemberków musiał sprzedać zamek Heraltovi Kavkovi z Říčan. Kiedy Heralt zmarł w 1563 roku, jego dwaj synowie podzielili zamek, tak że Zdeněk dostał północną część, a Heralt młodszy południową, z wyjątkiem pomieszczeń, z których musieli korzystać razem. Dopiero w 1566 roku Heralt przejął całość zamku, którym zarządzał aż do 1595 roku. Wówczas to miejscowe dobra kupił Humprecht Černín z Chudenic. Jego wnuk Jindřich, mimo iż był katolikiem, wziął udział w antyhabsburskim powstaniu w 1618 roku. W dalszym ciągu wojny trzydziestoletniej szwedzkie wojska po raz pierwszy podeszły pod zamek w 1641 roku. Miasto zostało wówczas splądrowane, ale najeźdźcy nie próbowali zdobyć zamku. Po raz drugi Szwedzi przybyli w 1644 roku, lecz i tym razem nie odnieśli sukcesu. Pomimo tego po wojnie cesarz Ferdynand III nakazał zburzyć Švihov, podobnie jak inne zamki w Czechach, aby nie mógł stać się schronieniem dla wrogich wojsk. Prace rozbiórkowe rozpoczęto od zewnętrznych obwarowań, jednak dzięki interwencjom właścicieli przerwano je, oszczędzając większość zabudowy. W kolejnych latach zamek przeznaczono na cele gospodarcze, użytkując go głównie jako spichlerz. Z tego powodu był co prawda w złym stanie technicznym, ale i uniknął większych nowożytnych przekształceń. W posiadaniu rodziny Černínów Švihov pozostał z małymi przerwami aż do 1945 roku, kiedy to został znacjonalizowany.
Architektura
Zamek z drugiej połowy XV wieku wzniesiono na sztucznym nasypie, którego otoczenie w razie zagrożenia mogło być zalane wodą lub przynajmniej zamienione w bagno, niedostępne dla dział oblężniczych. Na południe od zamku, około połowy drogi między miejscowościami Kokšín i Švihov, skierowano od rzeki młyńską strugę, która otaczała zamek od zachodu i północy, podczas gdy od wschodu budowlę zabezpieczała sama rzeka Úhlava. Zamek został wzniesiony w północno-zachodniej części sztucznie utworzonej wyspy, w miejscu, gdzie struga skręcała prawie pod kątem prostym na wschód, oddzielając warownię od położonej na północy osady. Tereny na południu i wschodzie wypełniały także dwa stawy: Kuchyňka i Zástava, oddzielone od młyńskiej strugi wysoką groblą, która sąsiadowała z największym zbiornikiem, Wielkim Stawem.
W miejscu gdzie droga wchodziła do doliny, ogrodzona nieprzebytymi zalesionymi wzgórzami, dochodzącymi po obu stronach rzeki do wysokości ponad 500 metrów n.p.m. (wznosząc się ponad dolinę o 150-200 metrów), potencjalny najeźdźca mógł przeszkodzić planom zalania okolicy zamku. Aby ochronić ten newralgiczny punkt po zachodniej stronie Kokšína, wraz z zamkiem wzniesiono na skraju zbocza czworoboczną wieżę z zaokrąglonymi narożnikami. Miała ona 17,2 metra długości i 14,8 metra szerokości, a jej załoga, chroniona była przez ziemne wały i przekopy. Druga podobna strażnica stanęła na wschodnim zboczu góry Bělče, pilnując kolejnej bocznej drogi, która wiodła z Chudenic, a w Malechovie łączyła się ze szlakiem z Klatova.
Zamek z racji usytuowania na równym terenie przybrał formę w miarę regularnego, koncentrycznego założenia. W samym jego środku, wzorem starszego schematu z czasów Karola IV, stanęły dwa równolegle do siebie ustawione, dwupiętrowe prostokątne budynki, z dłuższymi bokami umieszczonymi na osi wschód – zachód, połączone ze sobą krótkimi odcinkami muru obronnego, wychodzącego z narożników. W ten sposób wydzieliły pomiędzy sobą niewielki dziedziniec ze studnią pośrodku. Najstarszą częścią był budynek północny, wraz z fragmentem muru obwodowego po stronie północno – zachodniej, pochodzący jeszcze z XIV wieku.
Dwa budynki rdzenia zamku otoczono zewnętrznym murem obronnym, który wydzielił szeroki na 7-8 metrów parcham. W jego narożnikach wzniesiono cztery cylindryczne i podkowiaste baszty. Były one, podobnie jak dwa główne budynki mieszkalne, zwieńczone szachulcową nadbudową, z narożnymi, także szachulcowymi wieżyczkami, osadzonymi na wysokich dachach. Kaplica zamkowa nie ograniczała się, jak to często bywało, do niewielkiego wykusza, lecz została wzniesiona jako osobny budynek. Umieszczoną ją pośrodku wschodniego zewnętrznego muru, przed który była wysunięta w formie wielobocznej baszty. By nie zakłócać komunikacji na międzymurzu w przyziemiu kaplicy przepruto podsklepiony korytarz przejazdowy. Symetrycznie po zachodniej stronie zewnętrznego obwodu wzniesiono wysoką, czworoboczną wieżę bramną z przejazdem zwieńczonym płaskim stropem i mniejszą furtą dla pieszych. Całe obwarowania otoczono nawodnioną fosą o obmurowanych skarpach, przekraczaną przez dwa mosty zwodzone po stronie zachodniej.
Naokoło rdzenia zamku wzniesiono jeszcze jeden pierścień obronny, rozszerzony po stronie zachodniej w podzamcze z zabudową gospodarczą. Główna brama znajdowała się po stronie północnej, gdzie zbudowano drugą wysoką czworoboczną wieżę, umieszczoną pod skosem w stosunku do muru. Na południu jej odpowiednikiem została trzecia czworoboczna wieża bramna, prowadząca na południe, wzdłuż wyspy, rzeki i łąk do Kokšína, do ważnego miejsca regulującego przepływ wody. Trzeci pierścień obwarowań został wzmocniony czterema półokrągłymi bastejami i basztami, jedną cylindryczną w narożniku południowo – zachodnim oraz dwoma czworobocznymi po stronie zachodniej. Wyróżniała się cylindryczna, zamknięta od wewnątrz baszta południowa zwana Kašperka, posiadająca wewnątrz dolne pomieszczenie dostępne jedynie przez otwór w suficie. Przylegała ona do większego, piętrowego budynku na planie prostokąta (spichlerza), także zaopatrzonego w otwory strzelnicze. Budynek z drugiej strony połączony był na pierwszym piętrze portalem i gankiem obronnym z sąsiednią czworoboczną wieżą bramną. Na ganki obronne osadzone w koronie murów na wysokości 10,5 metrów wiodły kamienne schody, usytuowane wzdłuż wewnętrznych ścian obwarowań. Całość fortyfikacji zabezpieczała zapora wodna.
Cechą charakterystyczną zamku było oddzielenie mieszkalnego rdzenia od strefy obronnej, co spełniało wymagania najnowocześniejszych późnogotyckich fortyfikacji. Zauważalna jest również różnica między wschodnią a zachodnią częścią trzeciego pierścienia obwarowań. Podczas gdy zachodnia nosiła wyraźne cechy starszej, późnogotyckiej przebudowy (pełne i wyższe, czworoboczne, flankujące się baszty), to część wschodnia wzmocniona była masywnymi murami i otwartymi od wewnątrz, niskimi bastejami (mury bastei północno – wschodniej miały ponad 3 metry grubości). Uderzającą cechą zachodniej strony obwarowań był brak otworów strzeleckich w kurtynach muru, w której do obrony zarezerwowany był jedynie poziom ganku, co w XVI wieku było już rozwiązaniem anachronicznym. Ganek był zadaszony, chroniony od czoła przedpiersiem z otworami strzeleckimi, a jego wysunięta w przedpole część tworzyła u dołu wąskie szczeliny którymi można było ostrzeliwać podstawę murów (choć nie były one na tyle szerokie by można nimi zrzucać większe przedmioty, ganek wystawał bowiem około 0,8–0,9 metra przed zewnętrzne lico muru). Wiadomo, iż przynajmniej na niektórych odcinkach przedpiersie posiadało w dolnej części uskok pozwalający na umieszczenie dolnego rzędu otworów strzeleckich.
Północny budynek mieszkalny na poziomie przyziemia otrzymał płaskie, drewniane stropy. Z powodu wilgotnego terenu pełnił on funkcje normalnie przeznaczone dla piwnic, dlatego oświetlany był od strony międzymurza jedynie wąskimi otworami. Nad nim na obu piętrach znajdowały się duże sale. Przy budowie przeciwległego południowego skrzydła nastąpiła zmiana koncepcji. Proste stropy zostały już zastąpione przez sklepienia, na parterze osadzone w ścianach obwodowych, a na pierwszym piętrze podparte przez środkowe filary. Również układ południowego budynku był inny. Zamiast dużych sal, przyziemie podzielono centralnym, poprzecznym korytarzem na dwie boczne komnaty, a piętro na dwie komnaty. Tylko na drugim piętrze znajdowała się duża sala z płaskim stropem, jak w północnym skrzydle. W przeciwieństwie do kaplicy wszystkie sklepienia były prostymi krzyżami bez żeber, co w okresie późnego gotyku było dość niezwykłe. Na początku XVI wieku stropy belkowe północnego skrzydła zostały przebudowane na sklepienia krzyżowe, osadzone na wielobocznych filarach, później malowanych w niebieskie i czerwone pasy. Starszy wykusz latrynowy w północnej ścianie został zamurowany, a obok niego zbudowano nowy większy wykusz okienny. Dodatkowo przy zachodniej ścianie powstał kominek. Wadą tych modyfikacji było to, że ze względu na konieczny poziom podłogi drugiego piętra (ustalony wysokością empory w kaplicy), konieczne było obniżenie podłogi sali na pierwszym piętrze o 2 metry, co spowodowało, że starsze okna, a zwłaszcza progi obu portali na dziedzińcu, były tak wysokie, że konieczne było wyrównanie różnicy wysokości poprzez dodanie klatki schodowej.
Kaplica zamkowa została wewnątrz zwieńczona sklepieniem gwiaździstym, podobnie jak umieszczona w jej zachodniej części empora, która została tak zaprojektowana, iż był do niej przystęp z ganków w koronie murów obronnych zamykających główny dziedziniec zamku oraz z dużej sali budynku mieszkalnego. Do nawy kaplicy wchodziło się z pierwszego piętra pałacu północnego i południowego po drewnianym ganku.
Zachodnia wieża bramna została w całości wysunięta przed drugi pierścień obronny i wzmocniona przyporami. Miała pięć pięter, wszystkie włącznie z przejazdem bramnym zwieńczone płaskimi, drewnianymi stropami. Poszczególne jej kondygnacje łączyła kręcona klatka schodowa, zaczynająca się jednak od pierwszego piętra, które dostępne było z ganku sąsiedniego muru obronnego. Wygląd wieży podkreślała również fasada z dużymi prostokątnymi oknami na pierwszym i drugim piętrze, z kamiennymi krzyżami, wspornikami podokiennymi i z herbami oraz zdobieniami w nadprożach. Gdy w XVI wieku zaczęto w wieży zakładać sklepienia okazało się konieczne jej wzmocnienie dodatkowymi przyporami, a przez to zwężenie przejazdu bramnego, a w zasadzie całkowitego usunięcia furty dla pieszych. Na jej miejscu zaczęła funkcjonować komórka z otworem strzelczym.
Na początku XVI wieku przy zachodnim murze dziedzińca dodano wąskie skrzydło, które w przyziemiu miało sklepioną bramę. Z niej nie przechodziło się jednak na dziedziniec, ale do drewnianego ganku i następnie komnat na pierwszym piętrze południowego pałacu. Natomiast proste kamienne schody po lewej stronie nowego skrzydła prowadziły do korytarza na poziomie starszego portalu, prowadzącego do sali skrzydła północnego. Drugie ramię schodów wiodło do korytarza z którego były dostępne sale na drugim piętrze obu pałaców. Przekształcenia te spowodowane były wykorzystaniem zamku przez dwóch współwłaścicieli, synów zmarłego Půty Švihovskiego. Z tego też powodu, jako iż jedyne wejście do wspólnej kaplicy prowadziło ze schodów, przez dużą salę na pierwszym piętrze północnego budynku, wielka sala została tam podzielona ścinkami działowymi na trzy mniejsze pomieszczenia. Spośród nich jednym można było przechodzić do kaplicy bez zakłócania spokoju mieszkańców północnego skrzydła. W okresie tym drugie piętra obu budynków zostały także połączone nadwieszanymi, zadaszonymi gankami z narożnymi basztami, a konkretnie z ich górnymi kondygnacjami o szachulcowej konstrukcji.
Przebudowa z początku XVI wieku dotknęła także otworów strzelczych w murach obwodowych zamku. Zwężały się one do wewnątrz, gdzie pośrodku umieszczono obrotowy, drewniany bęben z otworem strzelczym. Bęben miał kołki, które obracały się w łożyskach otworów strzelniczych. Jego środek został przebity wąską szczeliną, przez którą wkładano broń o znacznym kącie ostrzału, uzyskiwanym poprzez obracanie bębna. W tym samym czasie zakrywał on strzelca stojącego na galerii obronnej i w razie potrzeby zamykał otwory strzelnicze. Było to rozwiązanie zastosowane wcześniej przez Benedykta w północnym murze zamku praskiego. Jedyna różnica polegała na tym, że otwartą na zewnątrz strzelnicę, w elewacji frontowej zamku švihovskiego zamknięto kamienną płytę z poziomą szczeliną, zakończoną z obu stron okrągłymi otworami.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jednym z najwspanialszych przykładów architektury późnogotyckiej na ziemiach czeskich i to pomimo tego, iż w XVII wieku rozebrano całą wschodnią część drugiego i trzeciego pierścienia obwarowań. Pozostałe zachowane elementy, dzięki wykorzystywaniu w okresie nowożytnym jedynie na cele gospodarcze, uniknęły znaczących przekształceń budowlanych i mogą być dziś udostępniane zwiedzającym praktycznie w swym pierwotnym wyglądzie. Zamek udostępniony jest odpłatnie dla turystów od kwietnia do końca października, jednak poza sezonem turystycznym nie we wszystkie dni tygodnia, dlatego warto wcześniej sprawdzić aktualne godziny i daty wstępu na oficjalnej stronie internetowe tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Kyncl T., Varhaník J., Pozůstatky hradebního ochozu na hradě Švihově [w:] Svorník 14, 2016.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.