Historia
Początki górniczej osady w której wydobywano srebro, sięgały okresu panowania króla Władysława II Przemyślidy. Około początku lat 80-tych XII wieku złożono w niej komandorię zakonu joannitów, zaś po szybkim rozwoju, wspieranym przez dogodne położenie na szlaku między Pragą a Norymbergą, około połowy XIII wieku Wacław I ufundował królewskie miasto Stříbro, po raz pierwszy odnotowane w nowym ustroju w 1266 roku. Prawdopodobnie w tym czasie rozpoczęto wznoszenie miejskich murów obronnych, przy czym wydaje się, iż prace budowlane prowadzono równolegle nad obwarowaniami miasta Górnego i Dolnego (choć Nowe Miasto odnotowano po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1380 roku).
Rozwój gospodarczy i demograficzny Stříbra, wspieranego przez władców przywilejami, miał miejsce również w XIV stuleciu. W drugiej połowie tamtego stulecia wciąż trwały bliżej nieznane prace budowlane przy murach miejskich, stwierdzone między innymi we wschodniej części miasta przy klasztorze franciszkańskim. Wzmocnione Stříbro skonfliktowało się wówczas z klasztorem i osadą Kladruby w związku z kontrolą szlaków kupieckich. Spór zaszedł tak daleko, iż mieszczanie Stříbra wymusili nawet na władcy odwołanie pozwolenia na wzniesienie obwarowań przez przyklasztorną osadę, a w 1386 roku wysłali do Kladrub odział zbrojnych. Militarny potencjał miasta przejawił się także najęciem puszkarza Ekharda, który w księgach miejskich zaczął być wzmiankowany od 1401 roku, oraz dowódcy oddziału zbrojnych, Boreša z Rýzmburka, mającego swymi ludźmi obsadzić miejskie mury obronne. Oprócz tego najemnicy Boreša w 1403 roku brali udział w obleganiu zamku Prostiboř, następnie zamku Věžka, czy miasta Touškov.
Według źródeł pisanych w pierwszym dwudziestoleciu XV wieku prace przy obwarowaniach miejskich były dość intensywne, zapewne inicjowane niestabilną sytuacją wewnętrzną królestwa, pogłębiającą się anarchią, czy bandytyzmem na szlakach. Przebudowywano wówczas lub wzmacniano bramy miejskie (między innymi wznosząc wieżę u bramy przy moście), wznoszono kryte ganki dla straży na koronach muru obronnego oraz modernizowano bliżej nieznane obwarowania drewniano – ziemne, zapewne zlokalizowane na przedpolu głównych fortyfikacji.
Wraz z wybuchem rewolucji husyckiej Stříbro opowiedziało się po stronie Zygmunta Luksemburczyka, stając się jednym z punktów oparcia strony katolickiej i od 1420 roku członkiem landfrydu pilzneńskiego. Król powierzył ochronę miasta Janowi Hanovcowi ze Švamberka, który miał obsadzić obwarowania Stříbra 200 zbrojnymi. Nie ustrzegło to jednak miasta przed upadkiem i zajęciem przez husytów Přibíka z Klenové w 1426 roku, którzy w nocy wdarli się na miejskie mury obronne. Přibík obsadził miasto własnym garnizonem Taborytów, wymienił radę miejską oraz przekazał część majątku nowo sprowadzonym mieszczanom. Zdobycie Stříbra stało się impulsem do działań dla strony katolickiej. W lecie kolejnego roku krzyżowcy oblegli miasto, ostrzeliwując jego obwarowania przy pomocy ciężkich dział, jednak uciekli na wieść o zbliżaniu się husytów Prokopa Gołego. W 1432 roku faktyczny pan miasta, Přibík z Klenové, uczestniczył w zdobywaniu zamku Lopata, ale już w 1433 roku w Chebie przeszedł na stronę katolicką i następnie uratował oblegane przez husytów Pilzno, przedzierając się i dostarczając zaopatrzenie. Dzięki temu po zakończeniu walk po bitwie pod Lipanami otrzymał od Zygmunta Luksemburczyka Stříbro na własność.
W 1437 roku miasto powróciło do majątku królewskiego, przyjmując potwierdzenia przywilejów od kolejnych trzech władców, ale i wracając do dawnych sporów o kontrolę nad szlakami handlowymi. Straty i zniszczenia wywołało też kilka pożarów miasta, co prawdopodobnie miało związek z odnotowywanymi w drugiej połowie XV wieku remontami i pracami budowlanymi przy obwarowaniach miejskich, prowadzonymi aż do początku XVI stulecia. W 1498 roku mieszkańcy okolicznych wsi wozić mieli kamień na mury, baszty i wieże, następnie prowadzono roboty przy bramie Górnej, a w latach 1514 – 1517 mieszczanie wydawali fundusze między innymi na nowe ganki straży. Działania zbrojne u schyłku średniowiecza omijały bezpośrednio Stříbro, choć mieszczanie brali w 1505 roku udział w wyprawach na zbuntowany ród Šlików, w 1512 roku wraz z pospolitym ruszeniem ziemi pilzneńskiej w oblężeniu Starego Herštejnu, a w 1520 roku wraz z miastami Klatovy i Pilzno w ataku na zamek raubrittera Petra Suda z Řeneč w Janovicach.
Pomyślny okres dla Stříbra zakończył się wraz z upadkiem antyhabsburskiego powstania z lat 1546-1547, które spowodowało obłożenie miasta karami, konfiskatami dóbr i utratą przywilejów. Ostatnie większe prace modernizacyjno – naprawcze fortyfikacji prowadzono w drugiej połowie XVI wieku (w 1555 roku wybudowano nowy kamienny most nad rzeką). Sto lat później miasto i jego obwarowania znajdowały się już w bardzo złym stanie. Więcej niż połowa domów była opuszczona, a mury obronne na wielu odcinkach zniszczone. Pozbawione znaczenia militarnego fortyfikacje degradowano przez cały XVIII wiek, aż w XIX stuleciu przystąpiono do zorganizowanych prac rozbiórkowych. W 1839 roku miała zostać zburzona brama Dolna, zaś w 1877 roku brama Górna.
Architektura
Stříbro zajęło spore wywyższenie terenu na zachodnim brzegu rzeki Mže, która dość głęboką doliną otaczała miasto od południa i wschodu, a zarazem zabezpieczała skalistymi skarpami opadającymi w stronę koryta. Dodatkowo od północy wzniesienie opinał mniejszy strumień, wpadający do rzeki po północno – wschodniej stronie miasta. Dzięki temu nadrzeczne wzgórze jedyne bezpośrednie połączenie z resztą terenu miało za pomocą szyi na zachodzie.
Górna część miasta otrzymała w planie kształt zbliżony do okręgu obejmującego obszar około 12 ha, zajmowanego przez nietypowo usytuowany na wschodzie czworoboczny rynek, włączony w dość regularną siatkę ulic. Kościół Wszystkich Świętych znalazł się blisko, ale nie bezpośrednio przy obwarowaniach po stronie południowo – zachodniej, przy czym aż do przełomu XIV i XV wieku był on jedynie filią znajdującego się poza murami miejskimi kościoła Panny Marii. Wokół tego ostatniego wyrosła pierwotna osada górnicza, znajdująca się na południowy – zachód od późniejszego miasta lokacyjnego. Eksponowane miejsce zajmował w Stříbrze XIII-wieczny klasztor franciszkański, położony przy południowo – wschodnim narożniku rynku, w bliskim sąsiedztwie muru miejskiego. To nietypowe usytuowanie skłaniałoby do przypuszczeń, iż zakonnicy zajęli miejsce starszego zamku czy też grodu. W południowej części miejskiego wzgórza, na terenie niżej położonych zboczy, uformowało się tzw. Dolne (Nowe) Miasto o nieregularnym kształcie przybierającym z grubsza w planie kształt półksiężyca, wpasowanego między rzekę a górną część miasta.
Główny mur obronny Górnego Miasta, poprowadzony z grubsza wzdłuż krawędzi zboczy wzgórza (za wyjątkiem szyi po stronie zachodniej), otrzymał w przyziemiu grubość około 2 metrów. Nie wiadomo jak była zwieńczona jego korona. Na najstarszej znanej weducie z pierwszej połowy XVI wieku w południowej części obwodu przedstawiono uszkodzone przedpiersie z otworami strzeleckimi oraz być może zwykły krenelaż, a po zachodniej stronie kościoła farnego prawdopodobnie kryty ganek straży. Nie wiadomo także czy mur Górnego Miasta wyposażony był w system basztowy, jedyna znana półkolista baszta znajdowała się po północnej stronie rynku, kolejnych kilka na tym odcinku ukazano na nowożytnym już planie miasta. Z powodu usytuowania muru miejskiego w pobliżu stoków wzniesienia nie był on poprzedzony przekopem ani parchamem, za wyjątkiem południowo – zachodniej części miasta ulokowanej na szyi wzgórza oraz częściowo strony południowej i być może części odcinka północnego, gdzie mógł być zewnętrzny mur poprowadzony na niżej położonym terenie stoków, nad wąską doliną strumienia. W zachodniej części Stříbra, w pobliżu styku murów miast Górnego i Dolnego, u schyłku średniowiecza wzniesiona została obła basteja lub wieża działowa, przypuszczalnie umieszczona w linii zewnętrznego muru.
Mur Dolnego Miasta posiadał od 1,2 metra grubości w części wschodniej do maksymalnie około 2,1 metra grubości w przyziemiu zachodniej części obwodu i pod koniec średniowiecza najpewniej zwieńczony był krytym gankiem straży. W jego linii mogła być nadwieszona bartyzana, widoczna na XVI-wiecznej weducie. Ukazano tam również dwie czworoboczne baszty lub wieże, obie zadaszone i wyższe od sąsiednich kurtyn. Dzięki położeniu muru w bliskiej odległości od koryta rzeki nie było potrzeby wykonywania przekopu. Poprzedzono nim jedynie krótką kurtynę zamykającą Dolne Miasto od wschodu, która pnąc się po stoku łączyła się z murem Górnego Miasta.
Górne Miasto posiadało jedynie dwie bramy: Górną (zwaną też Chebską) na zachodzie, gdzie dostępna była z terenu wspomnianej szyi, oraz Dolną (Praską) po stronie południowo – wschodniej, przed którą droga stopniowo opadała zboczem, częściowo przy wykorzystaniu mostu. Już przed końcem XIV wieku potwierdzone zostały dwie furty, z których jedna zwana Żydowską znajdowała się po stronie południowo – zachodniej. Dolne Miasto wyposażone było w jedną, główną bramę na południowym – zachodzie, usytuowaną tuż przed rzeką i przerzuconym przez nią drewnianym mostem. W południowo – wschodniej części komunikację ułatwiała furta zwana Młyńską.
Brama Górna miała formę wieży z przejazdem w przyziemiu (zwana była niekiedy Wielką Wieżą), podobnie wyglądała też brama Dolna (zwana Małą Wieżą), z tym iż jej przejazd przebity był w ścianie bocznej ze względu na poprowadzenie drogi wzdłuż stoku wzniesienia. Furta Młyńska choć miała formę wieżową to nie posiadała większego znaczenia militarnego, łączyła jedynie dolną część miasta z młynami nad rzeką. Była jednopiętrowa, z przejazdem w przyziemiu przykrytym stropem (datowanym na 1436/1437 rok), zamykanym jednoskrzydłowymi wrotami przy każdym z portali (szerokości 2,9 metra). Na piętro wchodziło się od północy, przy czym połączone było ono z pomieszczeniem w przyziemiu, usytuowanym z boku przejazdu bramnego. Brama przy moście flankowana była masywną wieżą cylindryczną, a po drugiej stronie rzeki i drewnianego mostu ustawiony był niski, czworoboczny budynek bramny.
Stan obecny
Miejskie mury obronne Stříbra zachowały się na dużej części dawnego obwodu (zwłaszcza po stronie północnej i południowej), ale są dziś znacznie obniżone, przebudowane i pozbawione pierwotnych detali architektonicznych. Znacznie przekształcony został teren wokół bramy południowo – zachodniej Dolnego Miasta, gdzie po wybudowaniu murowanego mostu, na jednym z jego filarów w latach 1555-1560 wzniesiono zachowaną do dziś ale nowożytną, pozbawioną znaczenia obronnego wieżę bramną (brak mostu zwodzonego lub brony). Po północnej stronie rynku przetrwały relikty półokrągłej wieży czy też baszty, na południowym – wschodzie budynek bramny furty Młyńskiej (ulica Na Příkopech), natomiast w południowo – zachodniej części Miasta Górnego znajduje się między budynkami niepozorna, przekształcona furta, a poniżej basteja z XV/XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.