Historia
Zamek został założony niedługo po połowie XIII wieku przez Zdeslava ze Šternberka, rycerza wsławionego odparciem w 1253 roku kumańskiego najazdu na Ołomuniec. Za zasługi król Przemysł Ottokar II mianował go margrabskim cześnikiem i nadał ziemskie dobra, na których Zdeslav ufundował swą siedzibę. Zamek został ukończony najpóźniej do 1269 roku, kiedy to po raz pierwszy został wymieniony w źródłach pisanych jako „castrum Sternberch”, na pamiątkę starszego zamku rodowego w Czechach. Prawdopodobnie był już wówczas własnością jednego z sześciu synów Zdeslava, Alberta, założyciela morawskiej gałęzi rodu Šternberków. W 1296 roku natomiast po raz pierwszy odnotowane zostało sąsiednie miasto – „civitas Sternberch”, kiedy to Albert nadał tamtejszemu kościołowi farnemu św. Jerzego dochody z okolicznych wsi.
Pod koniec XIII wieku Šternberkowie stali się jedną z najbardziej wpływowych rodzin na Morawach. Syn Alberta o imieniu Diviš skonsolidował i powiększył rodowy majątek, często wchodząc w konflikt z pobliskim klasztorem benedyktyńskim Hradisko. W drugiej ćwierci XIV wieku Šternberk dzierżył jego bratanek, Štěpán ze Šternberka, morawski ziemski hejtman i jeden z inicjatorów powstania tzw. zemskych desek, staroczeskiego źródła prawa i poprzednika ksiąg wieczystych. Ze względu na szacunek jaki zdobył on wśród ówczesnych, Šternberk urósł wówczas do rangi jednego z najważniejszych zamków w regionie Ołomuńca. W drugiej połowie XIV wieku dzierżył go syn Štěpána, Albert II, biskup schweriński, litomyski, a wreszcie legat papieski i arcybiskup Magdeburga oraz doradca cesarza Karola IV Luksemburskiego. Tak wysoki dostojnik oczywiście dokonał znacznej rozbudowy rodowej siedziby, między innymi poprzez ufundowanie nowej kaplicy zamkowej, konsekrowanej w 1376 roku. Ponadto w jego czasach ukończona została budowa miejskich murów obronnych, sprzężonych z obwarowaniami zamku.
Ostatnim z morawskich Šternberków był Petr, który jako bezdzietny, by zamek nie przeszedł na własność króla, zawarł w 1385 roku umowę ze swym szwagrem, Petrem z Kravař. Do zmiany własności zamku doszło gdy Petr ze Šternberka zmarł w 1397 roku, a rok później wdowa po nim, księżniczka opawska Anna, siostra księcia Mikołaja III. Anna choć nie mieszkała długo w Šternberku, starała się zapobiec spustoszeniu zamku i miasta w czasie wojny między margrabiami morawskimi Prokopem i Jodokiem. Już jako wdowa poprosiła Prokopa aby miał w swej mocy miasta Litovel i Uničov oraz dał jej pisemne potwierdzenie, że jego wojska nie zniszczą majątku šternberskiego. Mimo, że ostatecznie okolice miasta ucierpiały na skutek grabieży i działań militarnych, sam Šternberk ocalał. Wojna ustała dopiero wraz ze śmiercią Prokopa w 1405 roku.
W 1415 roku na zamku Šternberk 450 świeckich i kościelnych przedstawicieli stanu szlacheckiego podpisało protest przeciwko spaleniu na stosie Jana Husa, co miało miejsce na soborze w Konstancji, pomimo otrzymania od króla Zygmunta Luksemburczyka listu żelaznego. Męczeńska śmierć Husa rozpoczęła długi okres wojen, które ogarnęły nie tylko Królestwo Czeskie, ale i sąsiednie kraje. Choć właścicielem Šternberka był wówczas Jindřich z Rožmberka, zaprzysięgły wróg buntowników, na zamku przebywała jego żona Eliška z Kravař, której stosunek do husytów był tolerancyjny. Pomimo tego w 1430 roku doszło do ośmiotygodniowego oblężenia zamku, prowadzonego przez samego Prokopa Wielkiego, husyckiego kaznodzieję, polityka, a po śmierci Jana Žižki wodza wojsk husyckich. Zdobywcy na zamku długo jednak nie siedzieli, gdyż pozostawiona na nim słaba załoga Mikuláša z Drnovic w 1432 roku poddała się zjednoczonej armii miast Ołomuńca, Litovelu i Uničova. Šternberk zapewne w trakcie powyższych walk odniósł jakieś zniszczenia, wiadomo bowiem iż w połowie XV wieku Jiří Strážnicki z Kravař przeprowadził jego renowację i rozbudowę.
W 1466 roku, po śmierci Jiříego z Kravař, ostatniego męskiego przedstawiciela rodu, majątek przeszedł na męża jego córki Ludmily, Albrechta Kostkę z Postupic. Był on lojalnym zwolennikiem husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, przez co w 1468 i 1474 roku Šternberk stał się celem najazdów węgierskich wojsk Macieja Korwina. Choć nie zdobyły one zamku, to jednak okoliczne wsie, przedmieścia i klasztor Hradisko zostały dotkliwie spustoszone. Śmierć Albrechta Kostki z Postupic w 1477 roku zapoczątkowała dla zamku nową erę, w związku z ponownym małżeństwem owdowiałej Ludmily z Janem Berką z Dubé i Lipy. Para oraz ich potomkowie posiadali zamek do 1570 roku. W okresie tym w Šternberku przeprowadzano ostatnie późnogotyckie przebudowy oraz pierwsze renesansowe przekształcenia. Na część z tych prac wpływ zapewne miał wielki pożar miasta z 1536 roku, który uszkodził również šternberski zamek.
W latach 1570 – 1647 zamek należał do potomków Jerzego z Podiebradów, książąt minsterberskich (ziębickich). Nie zamieszkiwali oni w nim na stałe, odwiedzali tylko okazjonalnie, interesując się dobrami šternberskimi głównie ze względów ekonomicznych. Prowadzone w stylistyce późnorenesansowej i barokowej przebudowy podejmowali za nich zarządcy. Podczas wojny trzydziestoletniej miejskie mury obronne i zamek były naprawiane w celu przystosowania do działań wojennych. W ich trakcie zarówno rezydencja, jak i samo miasto doznały licznych szkód, zadanych przez obie strony konfliktu i pogłębionych już po zakończeniu wojny przez dwa pożary. Naprawy zamku były jedynie prowizoryczne i nie przywróciły go do stanu okazałej rezydencji szlacheckiej. Na początku XVIII wieku Šternberk kupili Lichtenštejnowie, lecz do zamku nie przywiązywali zbyt dużej wagi. Dopiero po 1886 roku Jan II Lichtenštejn przeprowadził naprawy i w duchu romantyzmu dokonał częściowej regotyzacji, w trakcie której niestety zniszczono niektóre oryginalne elementy.
Architektura
Zamek usytuowano na cyplu niezbyt wysokiego wzniesienia, stanowiącego krawędź masywu Niskiego Jesionika. Zbudowany został na północny – wschód od rozwiniętego później miasta i zarazem po wschodniej stronie płynącej meandrami rzeki Sitki, w miejscu gdzie jej dolina rozszerzała się ku Kotlinie Górnomorawskiej. Zamkowe wzgórze, mimo iż nie było bardzo wysokie, posiadało strome, skaliste zbocza, zapewniające ochronę z trzech stron. Miejsce połączenia cypla z pozostałą częścią wzniesienia oddzielono północno – wschodnim przekopem, za którym usytuowane zostało podzamcze z gospodarczym zapleczem zamku. Podobnie postąpiono na południowym – zachodzie, gdzie drugie, młodsze podzamcze oddzieliło zamek od miasta.
Początkowo zamek składał się z obwodu muru obronnego, wyznaczającego z grubsza prostokątny w planie dziedziniec o wymiarach 42 x 31 metrów, z jednym narożnikiem ściętym. Właśnie w ściętym północno – wschodnim narożniku, na skalnym podłożu, usytuowano cylindryczną wieżę główną o funkcji bergfriedu. Uzyskała ona pokaźne rozmiary: średnicę wynoszącą niecałe 10 metrów i wysokość sięgającą pierwotnie co najmniej 30 metrów. Jako że kolista komora jej najniższej kondygnacji posiadała średnicę jedynie 2 metrów, mury wieży w przyziemiu wymurowano o grubości aż 4 metrów. Wieżę włączono w obwód muru obronnego, który od strony czołowej zamku miał aż 3,7 metra grubości, natomiast z pozostałych stron około 2 metry grubości. W jego koronie znajdował się chodnik dla obrońców, z którego przez kładkę i zwodzony mostek można się było dostać do bergfriedu. Ponieważ wieża przerywała pierścień muru, by zapewnić możliwość obejścia przez straże całego obwodu, drewniany, osadzony na kamiennych wspornikach ganek zapewne opinał wieżę od strony dziedzińca. Prawdopodobnie po podwyższeniu wschodniego odcinka muru obronnego w późnym okresie średniowiecza, do wieży przepruto drugi, wyżej umieszczony portal.
Wjazd na dziedziniec zamku górnego umieszczono po stronie wschodniej, tak by mógł być flankowany przez cylindryczną wieżę. Poprzedzono go wspomnianą powyżej suchą fosą i zwodzonym mostem, chowanym do prostokątnej wnęki wokół ostrołucznego portalu. Sama brama początkowo nie posiadała żadnych rozbudowanych konstrukcji obronnych w postaci przedbramia lub budynku bramnego. Najstarszą zabudowę mieszkalną usytuowano przy murze po stronie południowo – zachodniej, a więc tradycyjnie po przeciwnej w stosunku do bramy stronie dziedzińca. Budynek ten początkowo miał jedynie 26 metrów długości i był podpiwniczony. Jego wysokość najpewniej nie przekraczała znacznie korony muru obronnego, choć zgodnie z ówczesnymi praktykami mógł być nadbudowany kondygnacją konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Już pod koniec XIII stulecia na zamku funkcjonowała kaplica, była ona jednak umieszczona w innym miejscu niż gotycka świątynia z czasów Alberta II ze Šternberka, wzniesiona około 1360-1380. Ta druga świątynia umieszczona została w południowo – wschodnim narożniku dziedzińca, gdzie do skrzydła mieszkalnego dostawiono czworoboczną w planie konstrukcję z wielobocznym wykuszem nadwieszonym na ścianie południowej, a nie wschodniej, jak wzmagałoby prawidłowe zorientowanie. Nawa kaplicy zajęła wysokość dwóch kondygnacji i została przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na profilowanych wspornikach. Podsklepione zostało również prezbiterium, oddzielone od nawy wysoką, profilowaną arkadą tęczy z ostrołuczną archiwoltą. Oświetlenie obu części, oprócz pośredniego światła z wykusza, zapewniały otwory osadzone w ścianie wschodniej, w tym dwa duże okna ostrołuczne rozmieszczone pomiędzy dwoma uskokowymi przyporami.
Prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku zamek otoczono drugim, zewnętrznym murem obronnym, w którego obręb włączono w XV wieku masywną czworoboczną wieżę, flankującą od południa wschodnią bramę wjazdową na dziedziniec. Sama brama była wówczas umieszczona w budynku bramnym i prawdopodobnie poprzedzona przedbramiem, niezbyt rozbudowanym ze względu na brak miejsca. W drugiej połowie XV wieku panowie z Kravař wzmocnili zewnętrzny obwód po stronie zachodniej mniejszą czworoboczną wieżą (pełną, bez pomieszczeń w przyziemiu) oraz przecinającą parcham masywną przyporą w południowo – zachodnim narożniku, której zwieńczenie także pełniło rolę wieży. Wzmocnieniu uległ ponadto stary główny mur obronny, podwyższony być może do wysokości około 15 metrów nad poziomem dziedzińca. Zabudowa mieszkalna w XV wieku uległa ponownemu powiększeniu, gdy zachodni dom przedłużono w kierunku północnym. Ostatecznie wypełnił on całą długość dziedzińca na linii północ – południe, tworząc ze skrzydłem południowym rzut zbliżony do litery L.
Podzamcze ulokowane było dość nietypowo po stronie południowej zamku, a nie przed wschodnią bramą wjazdową na drodze do miasta. By z podzamcza wejść na zamek trzeba było okrążyć całe założenie, najpewniej od północnego – zachodu i północy. Zabudowa podzamcza w średniowieczu prawdopodobnie była jedynie gospodarcza i składała się z typowych budynków potrzebnych dla codziennego funkcjonowania: stajni, chlewu, spichrzy, domów służby, kuźni itp. Znaczna rozbudowa podzamcza nastąpiła około połowy XVI wieku, kiedy to jego mury obronne przedłużono ku północy, tak iż objęły również zamek górny (gdzie stanowiły jego trzeci pierścień obronny). Na styku podzamcza i zamku górnego nowy obwód wzmacniała półokrągła, otwarta od wewnątrz baszta. Zabudowa mieszkalna w XVI wieku powiększona została o nowe skrzydło, usytuowane na terenie zachodniego międzymurza. Jego wnętrza w przyziemiu ozdobiły bogate sklepienia sieciowe.
Od południowego – zachodu zamek i jego podzamcze sąsiadowało z obwarowanym miastem założonym na planie nieregularnego wieloboku o wielkości około 9 ha, rozszerzającego się ku zachodowi, gdzie granicę wyznaczało niewielkie zakole rzeki Sitki. Przez zachodnią część miasta przebiegał kanał młyński, natomiast północno – wschodni wywyższony kraniec, tuż obok podzamcza, zajęty został w latach 70-tych XIV wieku przez klasztor augustiański. Kolejną dużą murowaną budowlą sąsiadującą zarówno z podzamczem jak i klasztorem był kościół parafialny św. Trójcy oraz ulokowana na południe od podzamcza brama Opawska. Dwie kolejne bramy usytuowano w zachodniej części miasta, po stronie południowej (brama Dolna) i północnej (brama Górna wychodząca nad rzekę). Wszystkie one miały formę czworobocznych w planie wież bramnych. Poza nimi komunikację ułatwiały także dwie furty północne, jedna o formie prostego portalu przeprutego w murze, druga umieszczona w niewielkim, wysuniętym przed lico muru budynku bramnym. Miejski mur obronny miał 1,9 metra grubości i wzmocniony był nielicznymi półokrągłymi basztami (nie wiadomo czy zbudowanymi wraz z murem).
Stan obecny
Zamek Šternberk zachował się do czasów współczesnych, lecz niestety na przestrzeni wieków został ciężko doświadczony przez zniszczenia wojenne, pożary, nowożytne przekształcenia i neogotyckie remonty, na skutek których oryginalne, pierwotne elementy zabytkowej budowli są słabiej widoczne. Spośród tych ostatnich najbardziej wyróżnia się XIII-wieczny bergfried, Warta uwagi jest również, pomimo XIX-wiecznych zmian, kaplica zamkowa, z resztkami średniowiecznych polichromii i żebrowym sklepieniem z XVI stulecia. Efektem regotyzacji jest przede wszystkim wykusz, portale oraz dwie klatki schodowe. XVI-wieczne sklepienia sieciowe zachowały się w skrzydle zachodnim. Średniowieczne miejskie mury obronne przetrwały w kilku dłuższych i krótszych odcinkach porozrzucanych po całym dawnym obwodzie. Wszędzie są znacznie obniżone w stosunku do stanu pierwotnego i miejscami przemurowane. Zamek udostępniony jest odpłatnie do zwiedzania każdego roku od 1 marca do 31 października oraz w wybrane dni grudnia. Po dokładne i aktualne informacje warto zajrzeć na oficjalną stronę zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Vojkovský R., Šternberk. Hrad-zámek ve stejnojmenném městě, Hukvaldy-Dobrá 2012.