Historia
Zamek został założony niedługo po połowie XIII wieku przez Zdeslava ze Šternberka, rycerza zasłużonego odparciem w 1253 roku kumańskiego najazdu na Ołomuniec. Za zasługi król Przemysł Ottokar II mianował go margrabskim cześnikiem i nadał ziemskie dobra, na których Zdeslav ufundował swą siedzibę. Zamek ten został ukończony najpóźniej do 1269 roku, kiedy to po raz pierwszy został wymieniony w źródłach pisanych jako castrum Sternberch. Prawdopodobnie był już wówczas własnością jednego z sześciu synów Zdeslava, Alberta, założyciela morawskiej gałęzi rodu Šternberków. Stali się oni wkrótce jedną z najbardziej wpływowych rodzin na Morawach, której w pierwszej połowie XIV wieku przedstawicielem był Štěpán ze Šternberka, morawski ziemski hejtman i jeden z inicjatorów powstania tzw. zemskych desek, staroczeskiego źródła prawa i poprzednika ksiąg wieczystych. W drugiej połowie XIV wieku Šternberk dzierżył syn Štěpána, Albert II, biskup schweriński, litomyski, a wreszcie legat papieski i arcybiskup Magdeburga oraz doradca cesarza Karola IV. Nie dziwi więc, iż tak wysoki dostojnik dokonał znacznej rozbudowy swej rodowej siedziby. Ostatnim z morawskich Šternberków był Petr, który jako bezdzietny, by zamek nie przeszedł na własność króla, zawarł umowę z panami z Kravař. Zostali oni właścicielami zamku gdy w 1397 roku zmarł Petr ze Šternberka, a rok później wdowa po nim, Anna.
W 1415 roku na zamku 450 świeckich i kościelnych przedstawicieli stanu szlacheckiego podpisało protest przeciwko spaleniu na stosie Jana Husa. Stało się to na soborze w Konstancji, pomimo otrzymania od króla Zygmunta Luksemburczyka listu żelaznego. Jego męczeńska śmierć rozpoczęła długi okres wojen husyckich, które ogarnęły nie tylko królestwo czeskie, ale i sąsiednie kraje. Choć właścicielem Šternberka był wówczas Jindřich z Rožmberka, zaprzysięgły wróg buntowników, na zamku przebywała jego żona Eliška z Kravař, której stosunek do husytów był tolerancyjny. Pomimo tego w 1430 roku doszło do ośmiotygodniowego oblężenia zamku, prowadzonego przez samego Prokopa Wielkiego, husyckiego kaznodzieję, polityka, a po śmierci Jana Žižki wodza wojsk husyckich. Zdobywcy na zamku długo jednak nie siedzieli, gdyż pozostawiona na nim słaba załoga Mikuláša z Drnovic w 1432 roku poddała się zjednoczonej armii miast Ołomuńca, Litovelu i Uničova. Šternberk zapewne w trakcie powyższych walk odniósł jakieś zniszczenia, wiadomo bowiem iż w połowie XV wieku Jiří Strážnicki z Kravař przeprowadził jego renowację i rozbudowę. Po śmierci Jiříego z Kravař w 1466 roku majątek przeszedł na męża jego córki, Ludmily, Albrechta Kostkę z Postupic. Był on lojalnym zwolennikiem husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, przez co w 1468 i 1474 roku Šternberk stał się celem węgierskich najazdów. Choć nie zdobyli oni zamku, to jednak okoliczne wsie i klasztor Hradisko zostały dotkliwie spustoszone.
Śmierć Albrechta Kostki z Postupic w 1477 roku zapoczątkowała dla zamku nową erę, w związku z małżeństwem wdowy Ludmily z Janem Berką z Dubé i Lipy. Oni oraz ich potomkowie posiadali zamek do 1570 roku, przeprowadzając w okresie tym pierwsze renesansowe przekształcenia. Na prace te wpływ zapewne miał pożar, który uszkodził Šternberk w 1536 roku. W latach 1570 – 1647 zamek należał do potomków Jerzego z Podiebradów, książąt minsterberskich. Podczas wojny trzydziestoletniej zarówno ich rezydencja, jak i samo miasto doznały licznych szkód, zadanych przez obie strony konfliktu i pogłębionych przez dwa pożary już po zakończeniu wojny. Naprawy były jedynie prowizoryczne i nie przywróciły rezydencji jej wartości artystycznej. Na początku XVIII wieku Šternberk kupili Lichtenštejnowie, lecz do zamku nie przywiązywali zbyt dużej wagi. Dopiero po 1886 roku Jan II Lichtenštejn przeprowadził naprawy i w duchu romantyzmu dokonał regotyzacji, niszczącej niestety niektóre oryginalne elementy.
Architektura
Zamek usytuowano na niewielkim występie niezbyt wysokiego wzniesienia, na północny – wschód od rozwiniętego później miasta. Początkowo składał się z obwodu murów wyznaczających prostokątny w planie dziedziniec o wymiarach 42 x 31 metrów z jednym ściętym narożnikiem. Właśnie w ściętym wschodnim narożniku usytuowano cylindryczną wieżę główną o średnicy niecałych 10 metrów, włączoną w obwód murów obronnych, które od strony czołowej miały aż 3,7 metra grubości, z pozostałych stron natomiast około 2 metry. Na ich koronie znajdował się chodnik dla obrońców, z którego przez kładkę i zwodzony most można się było dostać do bergfriedu. Wjazd na dziedziniec umieszczono po stronie wschodniej, tak by mógł być flankowany przez wieżę. Poprzedzono go oczywiście suchą fosą i zapewne zwodzonym mostem. Zabudowę mieszkalną usytuowano przy murze po stronie południowo – zachodniej. Budynek ten początkowo miał jedynie 26 metrów długości i był podpiwniczony.
Prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku zamek otoczono drugim, zewnętrznym obwodem muru parchamu, w którego obręb włączono w XV wieku masywną czworoboczną wieżę, flankującą wjazd od południa. Sama brama była wówczas umieszczona w budynku bramnym i prawdopodobnie poprzedzona przedbramiem. W drugiej połowie XV wieku panowie z Kravař wzmocnili także zewnętrzny obwód po stronie zachodniej mniejszą czworoboczną wieżą (pełną, bez pomieszczeń w przyziemiu) oraz masywną przyporą w południowo – zachodnim narożniku, której zwieńczenie także pełniło rolę wieży.
Już w XIII stuleciu na zamku funkcjonowała kaplica, była ona jednak umieszczona w innym miejscu niż gotycka świątynia (około 1360-1380) z czasów Alberta ze Šternberka. Ta druga zajęła południowo – wschodni narożnik dziedzińca. Zabudowa mieszkalna uległa powiększeniu za rządów rodu z Kravař, kiedy to pałac przedłużono w kierunku północnym.
Podzamcze ulokowane było dość nietypowo po stronie południowej zamku, a nie przed wschodnią bramą wjazdową na drodze do miasta. By z podzamcza wejść na zamek trzeba było okrążyć całe założenie, najpewniej od północnego – zachodu i północy. Zabudowa podzamcza w średniowieczu prawdopodobnie była jedynie gospodarcza i składała się z typowych budynków potrzebnych dla codziennego funkcjonowania: stajni, chlewu, spichrzy, domów służby, kuźni itp. Znaczna rozbudowa podzamcza nastąpiła około połowy XVI wieku, kiedy to jego mury obronne przedłużono ku północy, tak iż objęły również zamek górny (gdzie stanowiły jego trzeci pierścień obronny). Na styku podzamcza i zamku górnego nowy obwód wzmacniała półokrągła, otwarta od wewnątrz baszta. Zabudowa mieszkalna w XVI wieku powiększona została o nowe skrzydło, usytuowane na terenie zachodniego międzymurza. Jego wnętrza w przyziemiu ozdobiły bogate sklepienia sieciowe.
Od południowego – zachodu zamek i jego podzamcze sąsiadowało z obwarowanym miastem założonym na planie nieregularnego wieloboku o wielkości około 9 ha, rozszerzającego się ku zachodowi, gdzie granicę wyznaczało niewielkie zakole rzeki Sitki. Przez zachodnią część miasta przebiegał kanał młyński, natomiast północno – wschodni wywyższony kraniec, tuż obok podzamcza, zajęty został w latach 70-tych XIV wieku przez klasztor augustiański. Kolejną dużą murowaną budowlą sąsiadującą zarówno z podzamczem jak i klasztorem był kościół parafialny św. Trójcy oraz ulokowana na południe od podzamcza brama Opawska. Dwie kolejne bramy usytuowano w zachodniej części miasta, po stronie południowej (brama Dolna) i północnej (brama Górna wychodząca nad rzekę). Wszystkie one miały formę czworobocznych w planie wież bramnych. Poza nimi komunikację ułatwiały także dwie furty północne, jedna o formie prostego portalu przeprutego w murze, druga umieszczona w niewielkim, wysuniętym przed lico muru budynku bramnym. Wzniesiony przed 1376 rokiem mur miejski miał 1,9 metra grubości i wzmocniony był nielicznymi półokrągłymi basztami (nie wiadomo czy zbudowanymi wraz z murem).
Stan obecny
Zamek Šternberk zachował się do czasów współczesnych, lecz niestety na przestrzeni wieków został ciężko doświadczony przez zniszczenia wojenne, pożary i także neogotyckie renowacje, na skutek których oryginalne, pierwotne elementy są słabiej widoczne. Spośród tych ostatnich najbardziej wyróżnia się XIII-wieczny bergfried, Warta uwagi jest również, pomimo XIX-wiecznych zmian, kaplica zamkowa z resztkami średniowiecznych polichromii i żebrowym sklepieniem z XVI stulecia. XVI-wieczne sklepienia sieciowe zachowały się także w skrzydle zachodnim. Zamek udostępniony jest odpłatnie do zwiedzania każdego roku od 1 marca do 31 października oraz w wybrane dni grudnia. Po dokładne i aktualne informacje warto zajrzeć na oficjalną stronę zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.