Historia
Kościół św. Mikołaja w Svojanovie zbudowany został w pierwszej ćwierci XIV wieku. W 1350 roku został odnotowany w przekazach pisemnych jako parafialny, lecz funkcję tą utracił po wojnach husyckich. W latach 80-tych XIV wieku jego wnętrze udekorowano malowidłami, przypuszczalnie ufundowanymi przez właściciela pobliskiego zamku. U schyłku średniowiecza kościół mógł podupaść. Prawdopodbnie w XVII wieku, w okresie dominacji stylu barokowego, w czasie remontu przekształcona została większość otworów okiennych kościoła i arkada tęczy oraz przepruty został został nowy portal wejściowy. Kolejny gruntowny remont przeprowadzono na początku XIX wieku, kiedy to świątynia była w tak złym stanie, że obawiano się jej zawalenia. Wymieniono wówczas więźbę dachową i strop nad nawą oraz wybudowano lub przebudowano wieżyczki na kalenicy. W 1924 roku podczas renowacji wnętrza odkryto gotyckie malowidła ścienne, restaurowane w latach 30-tych XX wieku.
Architektura
Kościół św. Mikołaja zbudowany został w wąskiej i głębokiej dolinie, na tarasie utworzonym na wschodnim zboczu wysokiego wzgórza. Prawdopodbnie z powodu ukształtowania terenu budynek nie został zorientowany względem stron świata. Uzyskał układ przestrzenny typowy dla wczesnogotyckich wiejskich budowli sakralnych, złożony z prostokątnej nawy, prawie kwadratowego w planie prezbiterium po północnej stronie i wąskiej zakrystii zajmującej całą długość zachodniego boku prezbiterium. Wnętrze nawy uzyskało 10,6 metrów długości i 6,9 metrów szerokości, prezbiterium 6,2 metry długości oraz 4,8 metra szerokości.
Mury kościoła pierwotnie nie były opięte przyporami, nawet wokół podsklepionego prezbiterium, którego grube ściany i niewielkie rozmiary pozwoliły na pokonanie sił rozporowych. Nawę i prezbiterium przykryto osobnymi dachami dwuspadowymi ze stromymi połaciami, opartymi na wysokich trójkątnych szczytach, z których dwa północne zwieńczono kamiennymi krzyżami. Elewacje zewnętrzne były proste, ale pod gzymsami koronującymi budowlę ozdobiono kilkoma płaskorzeźbionymi postaciami. Mury pierwotnie przeprute były ostrołucznymi, obustronnie rozglifionymi oknami. Po jednym oświetlało prezbiterium od wschodu i północy. Dwa kolejne, być może węższe, znajdowały się we wzdłużnej wschodniej ścianie nawy. Elewacja zachodnia nawy miała dwa okna, albo była całkowicie bez otworów. Wejście do nawy wiodło poprzez krótszą ścianę południową, poprzez przesunięty nieco z osi ostrołuczny portal, którego ościeże oprofilowano gruszkowym w przekroju wałkiem umieszczonym pomiędzy większym i mniejszym rowkiem.
We wnętrzu nawę w średniowieczu przykrywał drewniany strop. Prezbiterium zwieńczono jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, z obustronnie żłobionymi, klinowymi w przekroju żebrami, osadzonymi w narożnikach na wspornikach w postaci plastycznych masek, ukazujących indywidualnie opracowane ludzkie twarze (starzec z brodą i długimi włosami, młodzian w czapce z długimi włosami, mężczyzna z dużymi uszami i wydatnymi policzkami). W miejscu przecięcia żebra spięto zwornikiem zdobionym rozetą. Wnętrze zakrystii przykryto sklepieniem kolebkowym. Wejście do niej wiodło przez portal z okutymi blachą drzwiami, zabezpieczanymi gotyckim zamkiem.
W drugiej połowie XIV wieku wnętrze kościoła pokryte zostało barwnymi malowidłami. Na ścianach prezbiterium ukazano sceny figuralne, rozgrywające się przeważnie na jednolitym ochrowym tle, wewnątrz bordiur z motywem skręconych wstęg, składających się z ochrowych i niebieskich rombów. Żebra sklepienne udekorowano na przemian barwami ochrową i czerwoną. Podobną kolorystykę zastosowano w glifach okiennych. Najważniejszą ikonograficznie scenę ze Zwiastowaniem Marii ukazano na ścianie szczytowej, na którą kierowane były oczy wiernych podczas mszy. Ściany boczne poświęcone zostały scenom śmierci Panny Marii oraz patronowi kościoła, św. Mikołajowi. Figurami wypełniono także pola sklepienne, na których ukazano Chrystusa, Matkę Boską, św. Jana i aniołów w otoczeniu słońca, księżyca i gwiazd. Gotyckie malowidła w nawie na ścianach wzdłużnych podzielono na dwa pasy, ponadto nad arkadą tęczy przedstawiono cykl Męki Pańskiej.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ przestrzenny i bryłę. Gotyckie są szczyty nawy i prezbiterium, włącznie z cennymi płaskorzeźbionymi maskami pod gzymsem. Ponadto zachowało się tylne okno prezbiterium oraz południowy portal wejściowy do nawy. Wewnątrz zobaczyć można sklepienie prezbiterium, wraz ze ścianami pokryte malowidłami z drugiej połowy XIV wieku, krzyżami konsekracyjnymi i wnęką ścienną. Gotyckie malowidła przetrwały również w nawie, choć w dużo gorszym stanie, ze względu na barokowe przekształcenia kościoła. Prezbiterium svojanovskiego kościoła jest jednym z najlepiej zachowanych gotyckich wnętrz w regionie. Zniekształcone zostało w nim tylko jedno okno oraz portal wejściowy do zakrystii. Niestety przebudowie na barokowe uległy wszystkie okna w nawie. Podwyższona jest też w stosunku do stanu pierwotnego i zmodyfikowana arkada tęczy. Od strony zewnętrznej pierwotną formę kościoła zniekształcają nowożytne wieżyczki oraz jedna narożna przypora z XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Tobiášová V., Nástěnná malba litomyšlského biskupství 1344-1421, Olomouc 2011.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.
Wirth Z., Soupis památek historických a uměleckých v království Českém, ročník 22, politický okres poličský, Praha 1906.