Historia
Zamek został wzniesiony przed 1361 rokiem z inicjatywy cesarza Karola IV. Początkowo nazywał się Karlskrone (Korona Karola), jednak określenie to nie przyjęło się w czeskim otoczeniu i warownię nazywano Radyně. O tym, iż został ukończony około 1361 roku wiadomo z dokumentu w którym władca zwalniał mieszkańców miasteczka Plzenec z prac budowlanych i pozwalał im spłacić ten obowiązek 28 kopami groszy, wpłacanymi zamkowemu burgrabiemu Zdlslavowi Chlupoví. Nowa warownia miała częściowo przejąć funkcję nieistniejącego już grodu, którego ruiny wciąż wznosiły się ponad miastem. Miał więc stać się centrum administracyjnym i obronnym królewskich dóbr, które znajdowały się w okolicy po założeniu królewskiego miasta Pilzno.
W okresie wojen husyckich burgrabiowie Radyně opowiedzieli się po stronie katolickiej i pozostali wierni Zygmuntowi Luksemburczykowi, podobnie jak większość szlachty w regionie i samo miasto Pilzno. W tym czasie na zamku siedział zapalony przeciwnik husytyzmu, Jindřich Švejda z Sedlec, a po nim kolejny katolik Hrdoň z Dubňan. Połączył on siły z hejtmanem Přibíkiem z Klenovej i razem przemycili do oblężonego Pilzna zapasy, co pomogło miastu przetrwać 9-miesięczne oblężenie (od 1433 do 1434 roku).
Po śmierci Hrdoňa pojawił się w dokumentach z 1442 roku Dobeš z Modřejovic, który był gorącym zwolennikiem Jerzego z Podiebradów. Zginął w 1450 roku w trakcie jednej ze zbrojnych wypraw na saskie miasto Gera. Po nim na zamku Radyně siedział Oldřich z Raková, a od 1465 roku Petr Kořenský z Terešova, dla odmiany przeciwnik króla Jerzego i zwolennik węgierskiego króla Macieja Korwina. Do końca XV wieku zamkiem zarządzali kolejni burgrabiowie, a następnie został on oddany w 1496 roku Ladislavowi ze Šternberka. Otrzymał go jako zastaw na dług 1000 groszy czeskich, które pożyczył królowi Władysławowi II. W okresie tym jednak zamek stracił swoje pierwotne znaczenie i służył głównie jako rezydencja na czas polowań, do których Ladislav otrzymał prawo w odległości 2 mil. Kolejny właściciel Radyně, Ladislav II ze Šternberka, nie mieszkał już na zamku, który powoli popadał w ruinę. Jako opuszczony został opisany w 1558 roku.
Architektura
Zamek usytuowano na szczycie wzgórza, które dominowało nad rozległym otoczeniem. Pomimo takiej lokalizacji jego układ nie był symetryczny ani koncentryczny, a dostosowany do formy terenu, który stopniowo opada od strony zachodniej i kończy się stromo po stronie wschodniej. Dlatego droga, która wiodła do zamku z Pilzna, musiała skręcić na południowy – zachód, aby przejść przez głęboką i szeroką (ale krótką), obmurowaną fosę do pierwszej bramy wjazdowej, usytuowanej w czworobocznej wieży z niższą dobudówką od wschodu, zapewne przeznaczoną dla straży. Brama ta włączona była w pierwszy, zewnętrzny obwód obwarowań, który jak w ogromnej większości innych zamków, nie był kamienną ścianą, lecz wysokim, ziemnym wałem z osadzoną na koronie palisadą bądź częstokołem. Do jego budowy zapewne posłużyła ziemia wydobywana w trakcie przekopywania fosy. Za pierwszym obwodem znajdował się drugi przekop, poprzedzający kamienny mur obronny o grubości 1,2 metra, zwieńczony krenelażem i zaopatrzony w budynek bramny. Zapewne prowadził do niego drewniany zwodzony most. Wschodni odcinek drugiego pierścienia muru opierał się o skały, przed którymi usytuowano jeszcze podkowiastą w planie basztę (prawdopodobnie dobudowaną w XV wieku). Z drugiej strony mur ciągnął się po stronie północno – zachodniej, gdzie łagodnym łukiem zakręcał i zabezpieczał północną stronę zamku, dochodząc do czworobocznego budynku o wymiarach 6×9 metrów i przechodził dalej na północno – wschodnią część, gdzie łączył się z rdzeniem zamku. Ostatecznie jedynie wschodnia strona zamku górnego nie była zabezpieczona zewnętrznymi obwarowaniami, jako iż wystarczały tam w zupełności strome skarpy wzgórza. Prostokątny budynek po stronie północnej zapewne służył za stajnię.
Po zachodniej stronie zamku górnego ulokowano niewielkie podzamcze, zamknięte własnymi murami i posiadające co najmniej dwa budynki oraz wyciosany w skale zbiornik na deszczówkę. Woda do niego spływała ze strzech budynków, a następnie za pomocą drewnianego kołowrotu mogła być wlewana do piaskowcowego lejka, przymocowanego do zewnętrznej ściany zachodniej wieży, skąd spływała wzdłuż kanału w murze do pomieszczenia w przyziemiu wieży. Tam mogła być już nalewana do pojemników. Poza źródłem wody na podzamczu dodatkowe zbiorniki znajdowały się na terenie międzymurza po stronie południowej. Wejście na podzamcze mogło prowadzić z międzymurza po stronie południowej lub ewentualnie furtą od północy.
Rdzeń zamku górnego składał się, podobnie jak na zamku Kašperk, z podłużnego pałacu o szerokości 11,5 metra oraz długości 26,5 metra, przechodzącego po stronie wschodniej i zachodniej w dwie wieże (całkowita długość łącznie z wieżami wynosiła 49 metrów). Różnił się jednak tym, iż z powodu ukształtowania terenu, jedynie wieża zachodnia była czworoboczna i o funkcji mieszkalnej. Wieża wschodnia była natomiast półokrągła, usytuowana nad wschodnimi skarpami, a przez to przeznaczona głównie do obrony. Pomimo tego jej mury w przyziemiu były o 30 cm cieńsze niż w pozostałych miejscach, gdzie grubość wynosiła około 2,6 metra. Na poziomie wyższych kondygnacji grubość murów spadała do 1,8 metra, za wyjątkiem masywniejszej wieży zachodniej, której mury górnych pięter miały 2,2 metra grubości.
Wejście do zamku górnego możliwe było od północy po drewnianym moście opartym na trzech masywnych kamiennych filarach przystawionych do pałacu. Przyziemie środkowego budynku podzielono na większy pokój na zachodzie i mniejszy na wschodzie, oba oświetlone tylko wąskimi otworami wentylacyjnymi i otoczone solidnymi, grubymi murami także od strony bocznych wież. Drewniane, wewnętrzne schody prowadziły z parteru na pierwsze, podzielone na trzy części, piętro, do wielkiej sali w zachodniej części pałacu, do której przylegały dwa mniejsze pokoje na wschodzie. Wielka sala była oświetlona trzema prostokątnymi oknami z wewnętrznymi krzyżami i siedzeniami w niszach od północy i jednym na południu, i była ogrzewana kamiennym kominkiem umieszczonym w południowej ścianie. Pierwsze z dwóch wschodnich pomieszczeń było komnatą o drewnianej konstrukcji (w celu lepszej akumulacji ciepła) skróconą przez poprzeczny korytarz po północnej stronie i oświetlaną trzema piramidalnie ustawionymi, rozglifionymi oknami (schemat zastosowany między innymi na zamkach Karlštejn, Bezděz i Kašperk). Komnata miała segmentowe drewniane sklepienie pod ciągłym stropem całego piętra, była więc trochę niższa niż inne pomieszczenia. Poprzeczny korytarz łączył dużą salę z boczną komorą, oświetloną od północy pojedynczym oknem i wyposażoną w wykusz latrynowy od południa oraz duży kominek w rogu przeciwległej ściany. Z drugiej strony wielka sala była połączona portalem w głębokiej alkowie (oświetlanej oknem od północy) z pomieszczeniem na pierwszym piętrze zachodniej wieży. Pomieszczenie to miało jedynie dwa wąskie otwory wentylacyjne zamiast okien, raczej więc nie służyło celom mieszkalnym. Można się było z niego dostać po drabinie do przyziemia wieży, gdzie jak wspomniano kanał w murze doprowadzał wodę.
Całe drugie piętro pałacu pełniło również funkcje mieszkalne. Jednak oprócz dużej sali, w przeciwieństwie do Kašperku, istniała tu także jedna mniejsza komora, skrócona korytarzem poprzecznym łączącym dużą salę z przestrzenią na drugim piętrze zachodniej wieży. Duża sala oświetlona była dwoma oknami od południa i trzema oknami od północy. Miała prostokątną niszę w północnym murze, z szafkami w bocznych ścianach i małym oknem w przedniej ścianie, obok którego znajdowała się płaska misa z rowkiem odpływu wody. W ten sposób nisza, prawdopodobnie odgrodzona zasłoną, służyła jako umywalnia i toaleta. Duża sala drugiego piętra zaopatrzona była także od południa w wykusz latrynowy i wielki kominek ustawiony w północnej ścianie korytarza łączącego się z zachodnią wieżą. Komnata na drugim piętrze zachodniej wieży pełniła funkcję mieszkalną. Oświetlały ją dwa duże okna i ogrzewał kominek. Po kilku stopniach dostępny był również wykusz latrynowy w południowej ścianie. Pomiędzy wieżą a dużą salą znajdowała się wspomniana już mała komnata, oświetlana podobnie jak ta z niższego piętra triadą piramidalnie rozlokowanych okienek. Ściany komnaty ogrzewane były drewnianą okładziną.
Górne dwa piętra zachodniej wieży oddzielono od dolnej części gzymsem, miały one także nieco cieńsze ściany. Na ostatnim piętrze znajdował się portal od strony poddasza pałacu ze śladami po poprzedzającym go zwodzonym mostku. Wskazuje to na podobne rozwiązanie jak na zamku Kašperk, gdzie poddaszem ciągną się chodnik łączący obie wieże. Wschodnia wieża była typową budowlą obronną zbliżoną do XIII-wiecznych bergfriedów. Nie posiadała okien (jedynie otwór wentylacyjny na poziomie pierwszego piętra), a dostęp do jej dolnych kondygnacji możliwy był jedynie z góry, przez otwór w podłodze na najwyższej kondygnacji. Nie było połączenia wieży w przyziemu i na dwóch piętrach pomiędzy pałacem a jej wnętrzem. Prawdopodobnie dolna kondygnacja wschodniej wieży służyła jako wiezienie. Pierwotnie obie wieże zwieńczono drewnianą nadbudową z obronnymi gankami wystającymi na kamiennych konsolach. Cały budynek był także opasany poziomym okapem o formie rynny, do którego spływała woda deszczowa z dachów, odprowadzana następnie do zbiornika na podzamczu przy zachodniej wieży.
Stan obecny
Zamek z powodu jego porzucenia w XVI wieku jest obecnie cennym przykładem budowli nie przekształconej nowożytnymi przebudowami. Co więcej XIX wieczne restauracje nie ingerowały mocno w zabytkową substancję, a naprawy Stowarzyszenia Ochrony Zamku Radyně i Hůrka w Pilźnie z 1920 roku przeprowadzono profesjonalnie. Obecnie zamek udostępniony jest dla zwiedzających, łącznie z wieżą przekształconą na platformę widokową. Niestety jej wygląd psują nieco nadajniki czeskiej telekomunikacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Strona internetowa hrady.dejiny.cz, Radyně.