Historia
Pierwsza wzmianka o kościele na Malej Stranie, osadzie u podnóża wczesnośredniowiecznego grodu Przemyślidów, pojawiła się w dokumencie Przemysła Otakara II z 1266 roku, jednak romański kościół Narodzenia Panny Marii zbudowany został już w drugiej połowie XI wieku. Mógł on zostać zniszczony lub uszkodzony w 1280 roku w trakcie najazdu Ottona brandenburskiego. Tuż przed połową XIV wieku został gruntownie przebudowany w stylistyce gotyckiej i następnie w trzeciej ćwierci XIV wieku powiększony o wieżę i zakrystię, czy też kaplicę św. Katarzyny. W czasie wojen husyckich kościół został spalony i splądrowany, co wymagało prac naprawczych w drugiej połowie XV wieku, zwłaszcza nad zadaszeniem budowli. W 1554 roku nawę przykryto renesansowym sklepieniem, zaś w 1695 roku prawie całą budowlę zbarokizowano, poszerzając przy okazji o szereg kaplic od północy i południa. W latach 1905 – 1907 przeprowadzono renowację średniowiecznych polichromii w prezbiterium.
Architektura
Kościół zbudowany został w północno – zachodnim skraju osady, na niewielkim wzniesieniu ze stromymi zboczami opadającymi w kierunku południowym i południowo – zachodnim. W swej najstarszej, romańskiej formie był niewielką jednonawową budowlą na planie prostokąta o nieznanej części prezbiterialnej, ale przypuszczalnie zamkniętym na wschodzie półkolistą apsydą. Wewnętrzne elewacje nawy były podzielone ślepymi arkadami, między którymi znajdowały się przyścienne filary z głowicami. W zachodniej części kościoła prawdopodobnie funkcjonowała empora, spojona z nawą w przyziemiu szerszą arkadą. Mury tej budowli częściowo wykorzystano przy wznoszeniu kościoła gotyckiego, przedłużając ścianę zachodnią ku południowi, a ścianę północną przekształcając w północną elewację nowej, dużo większej świątyni.
Gotycki kościół uzyskał formę budowli jednonawowej składającej się z prostokątnego korpusu i mocno wydłużonego prezbiterium, zamkniętego na wschodzie trójbocznie. Na skutek przekształceń i zintegrowania ze starszymi murami kościół posiadał nieco nieregularny układ, widoczny zwłaszcza po dostawieniu gotyckiej wieży po stronie zachodniej, umieszczonej w jednej linii z północnym murem nawy, ale daleko cofniętej w stosunku do elewacji południowej, którą dodatkowo wzmocniono narożną przyporą, jedyną przy korpusie. Licznymi przyporami wzmocniono natomiast długie prezbiterium, do którego od południa dostawiona została czworoboczna zakrystia. Wieża nie była zbyt wysoka, posiadała jedynie trzy kondygnacje, ale pierwotnie mogła być zwieńczona drewnianą nadbudową. Wejście do kościoła wiodło od południa poprzez ostrołuczny portal z gładkim tympanonem.
Wewnątrz prezbiterium przykryto w dwóch przęsłach sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz sklepieniem sześciodzielnym ponad wschodnim zamknięciem. Jego żebra spoczęły na pięciobocznych konsolach ozdobionych głównie motywami figuralnymi. Północna ściana prezbiterium ozdobiona została około połowy XIV wieku barwnymi polichromiami przedstawiającymi cykl chrystologiczny, południową natomiast pokryto malowidłami w XV wieku. W przykrytej stropem nawie prawdopodobnie dalej funkcjonowała poszerzona empora, na którą otwarto ostrołuczną arkadę po wybudowaniu wieży. Wieżę połączono także siodłowym portalem na piętrze i dalej kładką z sąsiadującym niegdyś z kościołem budynkiem parafii. Po przeciwnej, południowej stronie posiadała ona duże gotyckie okno z maswerkiem.
Stan obecny
Kościół Narodzenia Panny Marii niestety został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym. Najbardziej zmiany dotknęły korpus nawowy w którym przebito nowe okna, zwieńczono barokową wieżyczką na kalenicy, a także obstawiono od północy i południa aneksami kaplicznymi oraz klatką schodową. Podwyższona została również o jedną kondygnację wieża i przystawiono kaplice od północy do prezbiterium.
Z romańskiego kościoła zachowały się mury w części zachodniej i północnej nawy, przy czym w tej ostatniej widoczne jest także zamurowane okno z XII wieku. Z okresu gotyckiego widoczne jest przede wszystkim prezbiterium ze wspaniałymi polichromiami ściennymi z XIV i XV wieku, sklepieniem, sediliami, armarium oraz prawdopodobnie XV-wieczną więźbą dachową, a także południowy portal w nawie. Gotyckie są także dolne kondygnacje wieży wraz z jej oknami (niektórymi zamurowanymi).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dějiny města Plzně do roku 1788, red J.Douša, M.Malivánková Wasková, Plzeň 2014.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.