Historia
Kościół św. Piotra i Pawła zbudowany został na terenie starej osady targowej, której początki sięgały zapewne wczesnego średniowiecza. Pierwotnie była to niewielka budowla romańska, wzniesiona około XII wieku i rozbudowana w późnych latach XIII stulecia lub w początkach XIV wieku w stylistyce wczesnogotyckiej. Od co najmniej połowy XIV wieku do pierwszej połowy XVI wieku wnętrze kościoła ozdabiano figuralnymi malowidłami. W 1577 roku w dach kościoła uderzył piorun, wywołując pożar, który prawdopodobnie nie poczynił większych szkód. Naprawy budynku odnotowano w przekazach pisemnych w 1687, 1723 i 1771 roku, kiedy to założono nowe gontowe pokrycie dachowe w miejsce starszej strzechy. Kolejne prace naprawcze prowadzono w XIX stuleciu oraz w 1909 roku.
Architektura
Kościół św. Piotra i Pawła założony został na łagodnym zboczu, po stronie wschodniej opadającym ku dolinie strumienia Živnego. W XIII wieku, przy wykorzystaniu północnego fragmentu muru starszej budowli, uzyskał formę wczesnogotyckiej świątyni, złożonej z obszernej nawy na planie prostokąta o wymiarach 16,8 x 12,8 metra i dużo mniejszego, dwuprzęsłowego prezbiterium wielkości 8,4 x 6 metrów, po stronie wschodniej zamkniętego ścianą prostą. Dodatkowo przy północnej ścianie prezbiterium, na styku z nawą, wtórnie umieszczono niewielką zakrystię na rzucie zbliżonym do kwadratu. Prawdopodbnie w pierwszej połowie XVI wieku bryłę kościoła uzupełniono czworoboczną wieżą, usytuowaną niesymetrycznie przy elewacji zachodniej nawy, a także kruchtą poprzedzającą północne wejście do nawy.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie, obustronnie rozglifione okna. Część z nich, jak wschodnie okno prezbiterium, uzyskała lancetowate zamknięcia, inne, nieco szersze okna północne i południowe prezbiterium, zamknięto trójlistnymi maswerkami. W nawie przeprute były bardzo wąskie okna o romanizujących jeszcze, zaokrąglonych archiwoltach i wnękach okiennych. Wejście do kościoła wiodło od południa, poprzez profilowany portal o półkolistym zamknięciu i poprzez podobny portal w ścianie zachodniej. Trzeci portal wejściowy o dwuramiennej (siodłowej) formie, utworzony został wtórnie w ścianie północnej nawy.
Wnętrze prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podzielonym na dwa prostokątne przęsła rozdzielone żebrem jarzmowym. Żebra o profilu klina nadwieszono na ścianach na ostrosłupowych i stożkowatych konsolach. Miejsca w których je osadzono, a więc narożniki i środkowe części ścian wzdłużnych, wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami lub murami zakrystii i nawy. W miejscach przecięć żebra spięto okrągłymi zwornikami. Na nawę, przykrytą belkowym stropem, prezbiterium otwarto prostą, pozbawioną profilowania arkadą tęczy o ostrołucznej archiwolcie. Do zwieńczonej sklepieniem kolebkowym zakrystii poprowadzono natomiast półkolisty portal ze sfazowanym obramieniem. Po jego prawej stronie w ścianie umieszczono profilowaną wnękę z dwuspadowym zamknięciem, przeznaczoną na kościelne precjoza. Wnętrze przyziemia wieży przykryto bezżebrowym sklepieniem krzyżowym, a w bocznych ścianach wydążono dwie wnęki – sedilia.
Wnętrze nawy i prezbiterium kościoła, włącznie ze sklepieniem i okiennymi glifami, było w średniowieczu pokrywane barwnymi malowidłami figuralnymi i architektonicznymi. We wschodniej części nawy, po bokach łuku tęczowego, około połowy XIV wieku przedstawiono grupę personifikacji siedmiu grzechów głównych, zmierzających w stronę otwartej paszczy Lewiatana. Na wewnętrznej ścianie łuku triumfalnego umieszczono kilka medalionów z półpostaciami proroków, natomiast w prezbiterium ukazano wizerunki o motywach chrystologicznych Starego i Nowego Testamentu, namalowanych w XV wieku w trzech pasach i uzupełnianych popularną w średniowieczu malowaną draperią. Kościół został bogato udekorowany malowidłami nie tylko wewnątrz, ale i na zewnętrznej wschodniej elewacji prezbiterium, gdzie ukazano scenę śmierci Maryi.
Spośród malowideł w prezbiterium wyróżniała się scena na ścianie północnej nad wejściem do zakrystii, ukazująca Chrystusa Sędziego, Matkę Boską i św. Jana, a także świat zbawionych i świat potępionych, który malarz wypełnił całą gamą postaci i wieloma szczegółami (np. zmarli wstający z grobów, walczący anioł i diabeł, grupa zbawionych prowadzona przez kolejnego anioła). Obraz zawierał wyraźne odniesienia do epoki, gdyż brama raju ozdobiona została dwoma herbami z różą katolickich Rožmberków, mających być gwarancją zbawienia. Z drugiej strony jeden z diabłów ścigających potępionych wyposażony został w maczugę z kolcami, broń popularną pośród husytów.
Stan obecny
Kościół szczyci się do dnia dzisiejszego wczesnogotyckimi murami nawy, prezbiterium i zakrystii. Ponadto w północnej części nawy zachował się fragment ciosowej ściany starszej romańskiej świątyni wraz z jednym, obecnie zamurowanym oknem. Romańska elewacja widoczna jest od strony wnętrza, nie została bowiem pokryta w czasie renowacji tynkiem. Ponadto w murach zabytkowej budowli widocznych jest kilka oryginalnych portali (trzy w nawie, w prezbiterium do zakrystii), liczne pierwotne otwory okienne (niektóre przekształcono w okresie nowożytnym), sklepienie prezbiterium wraz z systemem podtrzymywania, a także późniejsze sklepienia zakrystii i przyziemia wieży, czy wnęka ścienna – armaria w prezbiterium. Wnętrze prezbiterium i nawy kościoła zachowało szereg średniowiecznych malowideł, tworzonych od połowy XIV wieku do XVI stulecia. Co wyjątkowe, przetrwały także malowidła na zewnętrznej wschodniej elewacji prezbiterium, obecnie chronione gontowym daszkiem. Za sprawą wszystkich tych elementów kościół w Starych Prachaticach należy do najcenniejszych średniowiecznych budowli sakralnych w południowej części Czech.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horníčková K., Janálová Ž., Koubová T., Moserová K., Nevařilová Z., Kostely menších sídel v jižních a jihozápadních Čechách, České Budějovice 2024.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mareš F., Sedláček J., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu Prachatickém, Praha 1913.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.