Historia
Pierwszy słowiański gród nad prawym brzegiem Výrovki powstał na przełomie VIII i IX wieku, na pozostałościach starszej, niewielkiej, ale ufortyfikowanej osady ludności kultury Řivnáčskiej. Prawdopodobnie związany był z plemieniem Zliczan, choć nazwa ta odnotowana została dopiero w XIV wieku. Około połowy IX wieku gród powiększono o obwarowane pierwsze podgrodzie, a następnie po niedługim okresie czasu o drugie podgrodzie. Na przełomie IX i X wieku drewniano-gliniane obwałowania grodu uległy zniszczeniu w wyniku pożaru (co ciekawe śladów ognia nie odnaleziono na obwałowaniach zewnętrznego podgrodzia, które być może zostało poddane, szybko zajęte z zaskoczenia lub pożar miał przyczynę naturalną i nie objął całego grodu). Do odbudowy przystąpiono na początku X stulecia, kiedy to wzniesiono nowe, silniejsze, oblicowane kamieniem obwałowania. Wtedy też, w okresie świetności, gród Stará Kouřim był tak prężnie rozwijającym się, silnie ufortyfikowanym i bogatym ośrodkiem plemiennym, iż mógł konkurować z przemyślidzkim centrum państwa czeskiego skupionym w Kotlinie Praskiej.
Gród plemienny zanikł w drugiej ćwierci X wieku, prawdopodobnie w związku z powstaniem państwa czeskiego i związanym z tym podbojem konkurencyjnej elity plemiennej przez Przemyślidów pod wodzą Bolesława I Srogiego. Kouřim nie stracił jednak na znaczeniu, gdyż pod koniec X stulecia, pod rządami Bolesława II Pobożnego, po drugiej stronie rzeki Výrovki powstał nowy gród z kościołami św. Jerzego i św. Klemensa, pełniący rolę ośrodka administracyjnego w ramach władztwa Przemyślidów. Rozwinęła się również niewielka ufortyfikowana osada w pobliżu kościoła św. Wojciecha. Nowy ośrodek odnotowany został jako civitas w akcie darowizny Sobiesława I z 1130 roku. W 1167 roku jako świadek wpisany został do aktu darowizny królewskiej przez Władysława II „Peregrinus curimensis”, wymieniany wśród najwyższych osobistości Królestwa Czeskiego. W tym samym dokumencie wspomniano także Zdeslava kouřimskiego, który był zapewne miejscowym burgrabią, a w dokumencie biskupim z 1177 roku Rudolfa, kasztelana kouřimskiego. Na początku XIII wieku przekazy pisemne wspominały o „provincia Curimensis” lub „provincia Churimensis”, co wskazywałoby, że gród kouřimski był wówczas ośrodkiem administracyjnym określonego terytorium.
Na przełomie XII i XIII wieku Kouřim przeszedł w ręce Děpolta III i członków jego rodu, przedstawicieli młodszej gałęzi rodu Przemyślidów. W 1213 roku Děpolt wszedł w konflikt z czeskim władcą Przemysłem Ottokarem, w trakcie którego splądrować miał majątki królewskie i biskupie. Po śmierci margrabiego morawskiego Władysława Henryka w 1222 roku uzurpował sobie tamtejsze margrabstwo, ale w kolejnym roku utracił władzę i życie w trakcie nieudanej obrony grodu kouřimskiego. Rodzina Děpolta schroniła się na dworze Henryka I Brodatego, a jego potomkowie nigdy nie odzyskali już wpływów. Gród w Kouřimiu został spustoszony i utracił znaczenie. Osadnictwo skupiło się odtąd po przeciwnej stronie rzeki Střebovki, gdzie po połowie XIII wieku Przemysł Ottokar II lokował królewskie miasto, wkrótce potem obwarowane miejskimi murami obronnymi. Do końca średniowiecza funkcjonował jeszcze grodowy kościół św. Klemensa. Druga ze świątyń z terenu grodu, kościół św. Jerzego, remontowy był jeszcze około połowy XVI wieku, ale pod koniec XVIII stulecia został porzucony i w 1830 roku rozebrano go. W okresie tym rozebrano też nieodległy romański kościół św. Wojciecha.
Architektura
Plemienny gród słowiański założony został na obszernym wzgórzu, od południa i zachodu opływanym przez rzekę Výrovka (Kouřimka), która po stronie północno – zachodniej łączyła się z korytem Střebovki. Pomimo stosunkowo małej wysokości, wzgórze dominowało nad szeroką, żyzną i gęsto zaludnioną równiną. Całe założenie zajmowało ogromną przestrzeń około 44 ha, z najwyższym punktem na wysokości 294 metrów n.p.m. Od strony północnej i wschodniej teren stopniowo opadał w otaczający, lekko pofałdowany krajobraz, natomiast od strony południowej i zachodniej gród ograniczony był ostrymi spadkami terenu w dolinę rzeki Výrovki.
Główna, najważniejsza i najstarsza część grodu, zajmowała najlepiej chroniony naturalnymi warunkami terenu cypel wzniesienia w południowej części założenia. Miała ona w planie z grubsza owalny kształt, o średnicy ufortyfikowanego obszaru wynoszącej około 250 metrów, z majdanem zajmującym powierzchnię około 4,8 ha, otoczonym obwałowaniami o łącznej długości około 400 metrów. Wał słowiańskiego grodu zbudowano przy wykorzystaniu reliktów obwałowań z okresu eneolitu. Przypuszczalnie była to konstrukcja z rdzeniem gliniano – ziemnym lub kamiennym, obustronnie (od strony przedpola i dziedzińca) oblicowana drewnianymi ścianami o formie palisad. Od strony zewnętrznej wał poprzedzony był rowem suchej fosy.
Pierwsze, wewnętrzne podgrodzie obejmowało rdzeń grodu od północy i wschodu, a więc w miejscach o najłagodniejszych stokach. Po stronie północno – zachodniej musiało się łączyć dłuższym, poprowadzonym wzdłuż zboczy doliny odcinkiem obwałowań z rdzeniem grodu. Miało całkowitą powierzchnię 14,8 ha i było ufortyfikowane wałem o długości około 820 metrów. Na terenie podgrodzia znajdowało się nieduże jezioro, dzielące obszar na mniejszą część wschodnią i większą zachodnią. Przy jeziorze funkcjonował cmentarz grodowej elity, obok którego musiała przebiegać droga pomiędzy bramami podgrodzia i głównej części grodu, nie usytuowanymi na tej samej osi. Co charakterystyczne na północno – zachodnim brzegu jeziora teren ograniczony był rowem równoległym do linii brzegowej. Rów ten miał 2 metry głębokości i 4 metry szerokości. Najwyraźniej oddzielał on obszar w pobliżu brzegów jeziora i nekropolii od gęściej zaludnionego obszaru podgrodzia, przy czym nie mógł mieć znaczenia obronnego, a jedynie sakralne. Jako, że przy wewnętrznej krawędzi rowu utworzono wgłębienia na palisadę, zapewne chciano uniemożliwić niepowołanym zaglądanie do przestrzeni sepulkralnej. Być może samo jeziorko wraz z sąsiednimi drzewami traktowane było jako święty gaj, miejsce pogańskiego kultu. W okresie plemiennym jezioro było powiększane, a jego brzegi adaptowane, zwłaszcza po stronie zwróconej ku cmentarzowi na północnym – zachodzie. Brzeg ten miał znaczne nachylenie, był wyższy niż 1 metr i w części swego biegu wzmocniony palami. Po stronie północnej ustawiono je w rzędach, które być może stanowiły podstawę jakiejś budowli (budynku lub pomostu).
Obwarowania starszej fazy podgrodzia wewnętrznego składały się z gliniano – ziemnego rdzenia, od strony zewnętrznej i wewnętrznej wzmacnianego przez drewniane ściany, być może połączone poprzecznymi w stosunku do wału drewnianymi zaciskami. Obie ściany wykonano se słupów, wkopywanych do wcześniej utworzonych rynien o głębokości około 80 do 90 cm. Dodatkowo obie ściany wsparte były od zewnątrz na ukośnie ustawionych belkach o charakterze przypór. Zwiększały one stabilność muru, jednak z zewnątrz nie wydawały się odpowiednie z punktu widzenia obronności, a wręcz mogły ułatwiać napastnikom szturmy. Korpus wału bez podpór miał szerokość 6,5 metra, a w pobliżu bramy środkowej 5,5 metra. Jako, że podpory stykały się z wałem na wysokości około 2 metrów, szacunkowa wysokość wału wynosić musiała około 3 metrów, a wraz z przedpiersiem około 4 metry. Przypuszczalnie przedpiersie powstało poprzez przedłużenie ściana zewnętrznej na wysokość wystarczającą do zasłonięcia obrońców. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła sucha fosa o głębokości do 4,5 metra i szerokość do 9 metrów.
W linii obwarowań wewnętrznego podgrodzia znajdowały się dwie bramy: północna prowadząca na podgrodzie zewnętrzne, a także południowo – zachodnia, skierowane ku rzece Výrovka. Północna umieszczona była w miejscu wklęsłego załamania wału, pozwalającego na kontrolę drogi dojazdowej z większej części obwałowań. Wjazd do bramy miał głębokość 8 metrów i zwężał się od 2,7 metra do 1,5 metra po stronie wewnętrznej. Obie boczne ściany przejazdu wzmocniono pięcioma słupami, nad którymi prawdopodobnie znajdowała się nadbudowa o formie wieży. Do bramy prowadziła lekko zagłębiona ścieżka wyłożona drobnymi kamieniami. Brama południowo – zachodnia również umieszczona była w miejscu gdzie obwałowania ulegały wklęsłemu zakrzywieniu. Głęboko wbite, mocne słupy po obu stronach jej przejazdu, stały naprzeciw siebie w regularnych odstępach od 1,2 do 1,6 metra. Mogły one stanowić część konstrukcji wieży strażniczej dominującej nad wjazdem. Sam przejazd miał prawie 4 metry szerokości i był gęsto wyłożony kamieniami.
Po stronie północnej, tuż przy linii obwałowań, znajdowała się duża budowla zwana halową, długości 89 metrów i od 7 do 10 metrów szerokości. Była to konstrukcja bardzo nietypowa dla regionu czesko-morawskiego, zarówno ze względu na wymiary, formę, jak i projekt. Oba jej końce były zamknięte półkoliście, wnętrze natomiast podzielono na jednoprzestrzenną część zachodnią, być może służącą do zgromadzeń i uroczystości, oraz wschodnią, wyposażoną w doły piwniczne, a więc o przeznaczeniu mieszkalno – gospodarczym (o ile nie powstały one w późniejszym okresie, po spaleniu budynku). Konstrukcja ścian domu różniła się znacznie od ówczesnego słowiańskiego sposobu budownictwa. Składały się one aż z czterech rzędów słupów, zgrupowanych symetrycznie wokół osi środkowej, gdzie przebiegał rząd nieco mniejszych, okrągłych w przekroju słupów. Odmiennie otwory po słupach na obwodzie były w dużej mierze podłużne. Zagłębione w nich belki musiały być układane pod kątem, prawdopodobnie z takim samym nachyleniem jak słupy – przypory obwałowań. Punkt styku podpór wewnętrznych ze słupami wertykalnymi znajdował się na wysokości 2,2 metra, natomiast punkt styku podpór zewnętrznych na wysokości 3,8 metra, przy czym te drugie zapewne wyznaczały wysokość budynku bez pokrycia dachowego. Powyżej punktu styku podpór wewnętrznych w ścianach przypuszczalnie znajdowały się okna. Dwa wejścia umieszczono od południa, oddalone od siebie o 30 metrów. Ściany wypełniono gliną, całość zaś przekryto dachem czterospadowym. Budynek z racji usytuowania na podgrodziu, w sąsiedztwie obwałowań, mógł pełnić siedzibę zbrojnej drużyny, ewentualnie był konstrukcją o przeznaczeniu gospodarczym, a więc służącą jako stajnie, magazyn lub spichlerz.
Młodsze obwarowania wewnętrznego podgrodzia wzniesiono na reliktach starszego wału, jedynie w najwyższym punkcie wzniesienia ich przebieg nieco skrócono, wznosząc nowy wał bezpośrednio nad pozostałościami budynku halowego. Jako fosę w większości wykorzystywano stary przekop, jedynie na środkowym odcinku, gdzie poprowadzono ją na reliktach starego wału, została poszerzona do aż 19 metrów. Pomiędzy rowem fosy a wałem znajdował się nasyp o szerokości około 3 metrów. Wał zaopatrzony był od frontu w kamienny mur, prawdopodobnie tworzący też przedpiersie dla przebywających na koronie wału obrońców. Rdzeń wału skonstruowany był w przekroju schodkowo i zamknięty od strony majdanu niskim murem. Jego wnętrze tworzyły komory o szerokości 5 do 6 metrów, utworzone przekładkowym sposobem z kamieni i gliny oraz rozdzielone przegrodami z kamieni i drewnianych, układanych poziomo belek, a więc w technice bardzo popularnej na ziemiach polskich. Wał osiągał 8 metrów grubość, ale w środkowym odcinku mógł sięgać nawet do 10 metrów szerokości.
Drugie, zewnętrzne podgrodzie zajmowało największy obszar o powierzchni 24,6 ha, ufortyfikowany wałem o całkowitej długości 1320 metrów. Obejmował on półkolem od północy i wschodu wewnętrzne podgrodzie, bez kontaktu z najstarszym rdzeniem grodu. Konstrukcja obwałowań zewnętrznego podgrodzia zbliżona była do starszego wału podgrodzia wewnętrznego, ale nieco bardziej zaawansowana i solidniejsza. Był więc to wał gliniano – ziemny, od strony zewnętrznej i wewnętrznej ujęty przez drewniane ściany. Od przedpola ścian nie podtrzymywały jednak ustawione pod skosem słupy – przypory, gdyż wał wzmocniono tam pochyłym nasypem wykonanym z ubijanej gliny, sięgającym aż rowu suchej fosy. Taki rodzaj bermy był rzadko spotykany w Czechach i na Morawach, powszechny natomiast w polskim budownictwie grodowym. Rdzeń wału złożony był z rodzaju skrzyń z bocznymi ścianami wykonanymi z wikliny. Tył stanowiła drewniana ściana złożona ze słupów, umieszczanych w regularnych odstępach i podpieranych przez ukośnie stawiane belki, wbijane pod kątem około 60°, tak że miały niemal takie samo nachylenie jak podpory starszej ściany wału wewnętrznego podgrodzia. Różnicą było ich podwojenie, a nawet potrojenie w wale zewnętrznym, co musiało skutkować większą stabilnością obwałowań. Wysokość wału zapewne sięgała około 3-4 metrów, z dodatkowym 1-1,5 metrem przedpiersia. Przypuszczalnie nie podległ on większym pracom modernizacyjnym, choć musiał być naprawiany.
Mniej więcej pośrodku zewnętrznego podgrodzia linię obwarowań przerywała okazała brama z dwoma przejazdami. Całość miała około 25 metrów szerokości, ale same przejazdy utworzono szerokie na około 2 metry. Ich obronę ułatwiały ukośnie poprowadzone drogi dojazdowe oraz przejazdy bramne, którym nadano formy zbliżone w planie do litery S, uzyskane za sprawą kilku wybrzuszeń obwałowań i skrętów. Dzięki temu łatwiejsze było prowadzenie ostrzału z flanki, możliwa obrona na większym obszarze wydłużonych przejazdów, wystawianie napastników na uderzenie od strony pozbawionej tarczy, a także uniemożliwienie atakującym zajrzenie w głąb fortyfikacji. Wybrzuszenia obwałowań miały taką samą konstrukcję jak wał, z drewnianymi tylnymi ścianami podpieranymi ukośnymi słupami – przyporami. Duży blok obwałowań między dwoma przejazdami opadał w stronę majdanu podgrodzia, aby obrońcy mogli łatwo i szybko się na niego wspiąć, a następnie prawdopodobnie stamtąd udać się po pomostach na koronę wału i drewniane konstrukcje umieszczone zaraz nad bramami. Masywny środkowy blok w części czołowej mógł być zwieńczony wieżą, w której przebywała straż grodowa i z której roztaczał się z niej szeroki widok na dolinę Łaby.
Przemyślidzki gród świętojurski wzniesiony został na przeciwnym, zachodnim brzegu rzeki Výrovki, u jej zbiegu z rzeką Střebovką, na wzniesieniu o w przybliżeniu trójkątnym w planie kształcie, wydłużonym na osi północ – południe. Výrovka wyrzeźbiła wyraźną dolinę o stromych zboczach, tworzącą naturalny cypel z najwyższym punktem wzniesienia wysokości 281 metrów n.p.m. Gród świętojurski był więc położony nieco niżej niż najwyższa część starszego grodu, był też znacznie mniejszy, zajmował bowiem obszar około 6-8 ha. Jego wnętrze przedzielał poprzeczny wał, wydzielający znacznie wysuniętą część północną wokół kościoła św. Klemensa, która skupiała zabudowę mieszkalną i rzemieślniczą, oraz część południową z kościołem św. Jerzego. Osobnym obszarem mogło być podgrodzie po stronie południowej.
W XI-XII wieku obwarowania grodu świętojurskiego składały się z drewniano – ziemnego wału o szerokości około 8 metrów, od strony zewnętrznej wzmocnionego bardzo masywnym murem o około 2,5 metra grubości. Wał był konstrukcją bardziej zaawansowaną od wcześniejszych obwarowań, z rdzeniem wykonanym w technice rusztowej, podzielonym na dwa rzędy o szerokości około 4 metrów, przy czym rzędy te celem wzmocnienia rozdzielono murem kamiennym. Wypełnienie rusztu stanowiła przeważnie glina, przemieszana z ziemią i drobniejszymi kamieniami. Wjazd w obręb obwałowań odbywał się dwoma bramami: północną na terenie cypla, przy kościele św. Klemensa, oraz południową, wiodącą na przypuszczalne podgrodzie. Obie bramy poprzedzone były mostami nad suchą fosą, obie też miały drewniane ściany przejazdów, wzniesione w konstrukcji słupowej, w bramie południowej ze słupami wbijanymi co około 1,7 metra.
Kościół św. Jerzego z XIII wieku powstał na miejscu starszej budowli romańskiej. Zbudowano go z grubo ciosanych bloków gnejsowych, płaskich kamieni i drobnych kamieni gnejsowych, tworzących dość grube jak na budowlę sakralną mury o szerokości 0,9-1 metra. Budynek składał się z prostokątnej nawy, wielobocznej, bezprzyporowej apsydy po stronie wschodniej i kruchty na osi ściany zachodniej. Całość miała około 19 metrów długości (16 metrów bez przedsionka) i około 9-10 metrów szerokości w nawie. Część prezbiterialna oddzielona była arkadą tęczy, natomiast w zachodniej części nawy stała oparta na pojedynczym filarze empora, nad którą być może nadbudowano skromną czworoboczną wieżę. Okna były zapewne niewielkie, późnoromańskiego lub wczesnogotyckiego charakteru.
Owalna w planie terasa w zakolu rzeki Výrovki, usytuowana pomiędzy opuszczonego starym grodziskiem a grodem świętojurskim, w XI wieku zajęta została przez niedużą obronną osadę lub rycerski dwór, które utworzono na miejscu starszych osiedli z epoki eneolitu i brązu. Jej obszar zajmował około 1,5 ha, wyznaczony w czasach prehistorycznych przez szeroki wał wzniesiony przy użyciu kamienia i palisadę, a w we wczesnym średniowieczu przez obwód lekkich obwarowań drewniano – ziemnych. Pośród zabudowy mieszkalnej i gospodarczej funkcjonował cmentarz i romański kościół św. Wojciecha; niewielka budowla składająca się z prostokątnej nawy i półkolistej apsydy.
Stan obecny
Stará Kouřim to największa pod względem powierzchni fortyfikacja w Czechach z okresu wczesnego średniowiecza. Obecnie w terenie najlepiej zachowane są fragmenty zewnętrznych obwałowań w północnej części wzgórza, sięgające wysokości około 3-4 metrów. Ich długość wynosi około 1,5 km, z kilkoma przejściami w różnych miejscach, które jednak nie reprezentują pierwotnych bram. Co prawda środkowa przerwa znajduje się w miejscu pierwotnego wjazdu na teren grodu, ale jej obecny wygląd to efekt prac rekonstrukcyjnych z lat 40-tych i 50-tch XX wieku. W odległości około 150 metrów przebieg wału zewnętrznego kopiuje druga linia obwarowań, która jednak nie jest już dziś tak czytelna. Na wewnętrznym podgrodziu znajduje się zbiornik kojarzony z imieniem legendarnej postaci. Jest to niewielkie jezioro zwane Libušina, stanowiące stosunkowo rzadki element gospodarki wodnej we wczesnośredniowiecznych grodach, przy którym w IX wieku funkcjonowało cmentarzysko.
Ślady obwałowań młodszego grodu przy kościele św. Jerzego paradoksalnie zachowały się w najgorszym stanie. Ograniczają się one w większości do niezweryfikowanych archeologicznie, ledwo widocznych nierówności terenu przy krawędziach dawnej osady. Linia obwarowań dzielących wzniesienie na kierunku wschód – zachód jako jedyna została zbadana i do dziś może być zlokalizowana, choć jej zachodnia część jest zaorana i jawi się jedynie jako masywny fałda terenu. Pozostałości obu obiektów sakralnych, które znajdowały się na grodzisku, kościołów św. Jerzego i św. Klemensa, dziś są całkowicie ukryte pod poziomem gruntu. W podobnym stanie znajduje się stanowisko przy nieistniejącym kościele św. Wojciecha.
Na terenach wszystkich części grodu nie ma utwardzonych dróg, a obszary te są częściowo wykorzystywane rolniczo. Do grodziska dojść można z Kouřimia niebieskim szlakiem turystycznym, kierując się na południowy – wschód do drogowskazu „Kouřim-hradiště”. Następnie skręcając w lewo przebyć trzeba rzekę Výrovkę i dalej polną drogą udać się do okazałej skalnej wychodni zwanej Kamieniem Lecha, który znajduje się w niewielkiej odległości od zewnętrznej linii obwałowań.
pokaż gród przemyślidzki na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Dvořáček D., Revize středního opevnění na Staré Kouřimi, „Studia Archaeologica Brunensia”, 25/2020.
Šolle M., Kouřim v mladší a pozdní době hradištní, „Památky archeologické”, 60/1969.
Šolle M., Stará Kouřim a projevy velkomoravské hmotné kultury v Čechách, Praha 1966.