Historia
Romańska bazylika pod wezwaniem św. Wacława ufundowana została w 1039 roku przez księcia Brzetysława przy kapitule św. Kosmy i Damiana. Jako, że została ona wzniesiona na miejscu męczeństwa św. Wacława, jej zadaniem było od początku dbanie o miejsce pielgrzymkowe i szerzenie kultu tego czołowego patrona dynastii Przemyślidów. Kościół ten miał też być wyrazem pokuty za splądrowanie polskiego Gniezna i przeniesienie relikwii św. Wojciecha do Czech.
W XIV wieku bazylika św. Wacława została poddana gotyckiej przebudowie z inicjatywy króla i cesarza Karola IV, który sam wielokrotnie odwiedzał Stará Boleslav i ufundował w kościele śpiewane msze przy ołtarzu św. Wacława. Nie zostały one przerwane nawet w okresie wojen husyckich, choć kościół w ich trakcie (w 1421 roku) został spustoszony. Poważniejsze naprawy kościoła miały miejsce około połowy XV wieku.
Pod koniec XVI wieku romańsko – gotycka bazylika została poddana przebudowie w stylistyce renesansowej. Między innymi zasklepiono wówczas nawy boczne i dobudowano od zewnątrz przypory. W takiej formie świątynia dotrwała do czasów wojny trzydziestoletniej. W jej trakcie, w latach 1639-1640 wojska szwedzkie obsadziły Stará Boleslav garnizonem, zburzyły wieżę północną, a podczas odwrotu podpaliły kościół. Po zakończeniu działań wojennych został on odbudowany, ale niestety w stylistyce barokowej. Kolejny gruntowny remont kościół przeszedł przed 1929 rokiem, kiedy to miały miejsce wielkie obchody tysiąclecia męczeństwa św. Wacława. Elewacje kościoła odrestaurowano także w latach 60-tych XX wieku, a następne prace renowacyjne prowadzono w XXI wieku.
Architektura
Kościół św. Wacława usytuowany został pośrodku obwarowań grodowych. Pierwotnie była to romańska, monumentalna budowla trójnawowa, długości około 50 metrów i szerokości co najmniej 28 metrów, zamknięta na wschodzie trzema apsydami, jedną na końcu każdej nawy, przy czym środkowa była znacznie okazalsza. Po stronie zachodniej kościoła znajdowały się dwie czworoboczne wieże, usytuowane na przedłużeniu naw bocznych. Po północnej stronie prezbiterialnej części bazyliki znalazła się kaplica Vrábská, tradycyjnie, choć bezpodstawnie, uważana za świątynię przed którą zamordowano św. Wacława. Otrzymała ona prostokątną nawę, wystającą z obwodu korpusu kościoła na północ, a od wschodu kończyła się apsydą.
Wewnątrz we wschodniej części nawy głównej kościoła i przylegającej do niej apsydy umieszczono podwyższony chór, poniżej którego znalazła się krypta, składająca się z dwóch różnych części: wschodniej o wymiarach 11,4 x 10,2 metra i zachodniej o wielkości około 9,5 x 9 metrów, połączonych trzema półkolistymi arkadami niesionymi przez dwa pełne filary i dwa filary przyścienne. Wschodnią kryptę podzielono czterema rzędami kolumn na pięć naw przykrytych sklepieniami krzyżowymi bez żeber i rozdzielonych gurtami. Zachodnia część krypty na planie kwadratu również otrzymała pięć naw z czterema rzędami kolumn, ale bez gurt. Osiemnaście kolumn podpierających sklepienie wschodniej krypty otrzymało prostsze formy z kielichowatymi głowicami i kolistymi, profilowanymi bazami. Szesnaście kolumn zachodniej krypty otrzymało w większości głowice bardziej zaoblone, osadzone na pierścieniach. Spośród nich wyróżniono dwie kolumny ze wspaniałymi kapitelami pokrytymi dekoracją roślinną.
Stosunkowo szeroka nawa główna w korpusie otrzymała cztery prostokątne przęsła długości, od zachodu przedłużone o przestrzeń międzywieżową, a od wschodu o cztery przęsła prezbiterialne. Od północy i południa otwierały się one na kwadratowe przęsła naw bocznych. Nawy korpusu rozdzielono wysokimi na 4 metry filarami na planie krzyża, podtrzymującymi półkoliste arkady o szerokości 2,8 metra. Plan krzyża nadały filarom pilastry, podobne pilastry umieszczono także na wewnętrznych elewacjach naw bocznych, wnętrze kościoła musiało być więc już w okresie romańskim podsklepione. Oświetlały go początkowo niewielkie romańskie okna o półkolistych zwieńczeniach, w XIV wieku częściowo zastąpione oknami ostrołucznymi, w wieży południowej wypełnionymi trójliściami.
Stan obecny
Kościół św. Wacława choć zachował w dużej części romańską bryłę i układ (brak jedynie północnej wieży przy fasadzie), jest dziś budowlą znacznie przekształconą w okresie nowożytnym, od zewnątrz pozbawioną romańskich cech stylistycznych i z niewieloma detalami gotyckimi (okna wieży zwieńczone trójliściami, zamurowany portal ostrołuczny w nawie południowej). Wewnątrz najcenniejszym elementem romańskim z pewnością jest krypta. Sklepienia naw korpusu oraz większości filarów międzynawowych pochodzi z okresu nowożytnego, wtedy też usunięto część pilastrów przy ścianie nawy południowej. Wygląd pierwotnych, romańskich filarów dojrzeć można jedynie w jednym przęśle nawy południowej. Podobno zachowały się również niektóre romańskie okna, lecz zostały zamurowane i otynkowane na początku XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boháčová I., Die Kirchen auf dem Burgwall von Stará Boleslav [w:] Frühmittelalterliche Kirchen als archäologische und historische QuelleInternationale Tagungen in Mikulčice VIII, Brno 2010.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu Karlínském, Praha 1901.