Historia
Kościół św. Wita we wsi Srbice zbudowany został w drugiej lub trzeciej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie około przełomu lat 30-tych i 40-tych, a najpóźniej pod koniec lat 60-tych. Wzniesiono go w stylistyce łączącej zanikające formy romańskie z wczesnogotyckimi. W źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowany został w 1273 roku, w przywileju papieża Grzegorza X dla klasztoru premonstratenek w Doksanach. Klasztor ten w okolicznych dobrach jako pierwszą i najważniejszą gospodarczo posiadał wieś Koloveč. Zakonnice nie ufundowały jednak w niej murowanej świątyni, Srbice musiały więc mieć silną pozycję, być może wynikającą z funkcjonowania starszej, drewnianej jeszcze świątyni. Administrator klasztoru doksańskiego zapewne posiadał prawo patronatu w kościele w Srbicach.
Trudna sytuacja gospodarcza majątku klasztornego premonstratenek w Doksanach za panowania Jana Luksemburskiego oraz trudności w bezpośrednim nadzorze nad odległymi majątkami ziemskimi prawdopodobnie spowodowały, że prepozyt klasztoru w 1336 roku przekazał świeckiemu panu feudalnemu wieś targową Koloveč wraz ze Srbicami i Těšovicami jako przynależnościami. Klasztorowi wciąż jednak zależało na rozwoju gospodarczym swoich dóbr, dlatego najemca zobowiązał się nie utrudniać ewentualnego przeniesienia przedmiotu umowy na prawo niemieckie. Klasztor doksański nadal otrzymywał pensje z racji prawa patronackiego kościoła w Srbicach, który według dziesięcin papieskich należał do stosunkowo bogatych wiejskich beneficjów parafialnych w archidiakonacie horsovskim. Gdy w 1421 roku klasztor został spalony przez husytów i pozbawiony dóbr, Srbice przeszły w ręce innego właściciela, ale sam kościół prawdopodobnie nie odniósł w czasie wojen husyckich większych szkód.
Pierwszym wczesnonowożytnym przekształceniom budowla miała zostać poddana w XVI stuleciu, kiedy to między innymi dobudowana została południowa kruchta. W XVII i XVIII wieku do architektury i wyposażenia wnętrza kościoła wprowadzono elementy barokowe. Podwyższeniu uległa wówczas wieża, przekształcono część otworów okiennych, dobudowano drugą kruchtę. W XIX stuleciu musiano przystąpić do gruntownych prac remontowych zaniedbanej budowli. Prowadzono je pod nadzorem architekta Antoníego Cechnera, według którego projektu w 1892 roku powstała umieszczona w nawie empora.
Architektura
Kościół zbudowano po wschodniej stronie przepływającego przez wieś strumienia, na stosunkowo wysokim wzgórzu, dzięki czemu był dobrze widoczny w lekko pofałdowanym, rolniczym krajobrazie. Pierwotnie składał się z czworobocznej nawy na planie krótkiego prostokąta o wymiarach wnętrza 8,6 x 7,2 metra, nieco węższego prezbiterium po stronie wschodniej oraz masywnej czworobocznej wieży, nietypowo dostawionej do północnej ściany prezbiterium. To ostatnie uzyskało rzut prostokąta wielkości 5,7 x 6,4 metra, z dłuższymi bokami na osi północ – południe, a krótszymi na osi wschód – zachód. Przy wschodniej części północnej ściany nawy umieszczono wąski aneks, czy też pogrubienie muru mieszczące schody do wieży.
Otwory okienne kościoła pierwotnie były wąskie, rozglifione, zamknięte ostrołucznie. Miały już więc wyraźne cechy wczesnogotyckie, choć wschodnie okno w przyziemiu wieży uzyskało profilowanie wewnętrznej półkolistej wnęki jeszcze w stylu późnoromańskim. Wejście do nawy umieszczono w ścianie południowej, w portalu o formach romańskich. Portal ten uzyskał bogato profilowane ościeża z serią wałków i rowków płynnie przechodzących w półkoliste zamknięcie i archiwoltę zdobioną sześcioma półkolistymi arkadkami. U podnóża portalu ościeża udekorowano stylizowanymi, reliefowymi palmetami. Dla odmiany portal wiodący z prezbiterium do oratorium w przyziemiu wieży zamknięto już typowym dla gotyku trójliściem z ostrołucznie zamkniętym środkowym płatkiem. Ponadto nad arkadą tęczy, w przejściu między poddaszem nawy i prezbiterium, umieszczono prosty portal z półkolistym zamknięciem. Miał on funkcję techniczną, nie był widoczny dla odwiedzających kościół, nie było więc konieczności utworzenia mu ozdobnych ościeży.
Wnętrze prezbiterium przykryto jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Żebrom nadano archaiczny trójlistny profil z bocznymi żłobieniami i osadzono je na przyściennych wspornikach zdobionych poziomym gładkim żłobkowaniem i palmetowymi płaskorzeźbami u dołu. W miejscu przecięcia żebra spięto zwornikiem z abstrakcyjną dekoracją reliefową. Od nawy prezbiterium oddzielono lekko ostrołuczną arkadą tęczy, nawiązującą do podobnie skonstruowanych łuków sklepienia, wyrastającą z gzymsu utworzonego przez parę półkolistych wałków. Nawa zapewne pierwotnie przykryta była drewnianym stropem.
W wysokim na 6,2 metra przyziemiu wieży umieszczono sklepienie, założone na planie krzyża, bez żeber. Możliwe, iż w przyziemiu wieży mieściła się także empora, dostępna schodami z północnego aneksu, wykorzystywana w trakcie prywatnych nabożeństw w oratorium. Wyjaśniałoby to nietypową wschodnią wnękę okienną, zbliżoną do arkad tęczy w apsydowych kościołach romańskich. Ponadto empora mogła pełnić rolę skarbca, z przestrzenią pod trybuną wypełnioną wnęką szafkową (armarium), której głębokość nie przekraczałaby odległości przejścia z portalem w kierunku prezbiterium od południowo – zachodniego narożnika zakrystii, wynoszącego 0,5 metra.
Stan obecny
Kościół św. Wita, pomimo częściowych przekształceń nowożytnych, jest dziś ciekawym zabytkiem sakralnym z okresu przejściowego między romanizmem a gotykiem. Wewnątrz renesansowej kruchty zachował się późnoromański portal, a także wczesnogotycki portal wiodący z prezbiterium do zakrystii. Ponadto na poddaszu ukryty jest jeszcze późnoromański portal między nawą a prezbiterium. Średniowieczne jest również wschodnie okno prezbiterium i wschodnie okno w przyziemiu wieży, arkada tęczy, sklepienie prezbiterium, czy sklepienie na piętrze wieży, ponad wtórnym stropem przyziemia. Niestety pozostałe okna zostały gruntownie przekształcone i powiększone. Zachodnią elewację nawy przysłania druga nowożytna kruchta, natomiast wieża ma wtórną ceglaną nadbudowę najwyższego piętra. Neogotycka jest empora w zachodniej części wnętrza nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hostaš K., Vaněk F., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 17. Politický okres Domažlický, Praha 1902.
Kaigl J., Kostel v Srbicích, „Památky západních Čech”, 1/2011.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.