Historia
Slavonice pojawiły się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1260 roku. W latach 90-tych XIII wieku opisywane były jako „villa forensis”, czyli osada targowa, dzierżona przez możny ród panów z Hradca (właścicielami Slavonic byli aż do wymarcia w 1604 roku). Na przestrzeni pierwszej połowy XIV wieku dawna wieś przekształciła się w miasto, opisywane jako civitas w dokumentach z 1358, 1359 i 1366 roku. Nieco wcześniej, w 1353 roku, Jindřich z Hradca przy pomocy mieszczan z Telču obległ w Slavonicach Viléma z Landštejna, miasto musiało więc mieć już własne obwarowania. Ich budowę zakłada się w drugiej ćwierci XIV wieku, względnie na połowę tamtego stulecia. Po raz pierwszy zostały one opisane w 1366 roku przy okazji podziału miasta między panami z Hradca a margrabią Janem Henrykiem. Wspomniane wówczas zostały slavonickie baszty, mur i przekop, a w 1385 roku brama Górna.
Losy miasta w okresie wojen husyckich nie są znane, zakłada się jedynie czasem, iż zostało zniszczone, czy też spustoszone. Także w kolejnych dziesięcioleciach wzmianek źródłowych jest mało. Pośród nich w 1466 roku wspomniano, iż altarysta mieszkający w domu przy kościelnej wieży miał obowiązek trzymania warty na murach (prawdopodobnie chodziło o obwarowania kościoła Wniebowzięcia NMP). W 1514 roku natomiast mieszczanie zwrócili się o pomoc do Adama z Hradca przy naprawach obwarowań, które były w złym stanie, a nie mogły zostać poddane renowacji z powodu braku funduszy. Naprawy dotyczyć miały murów, baszt i pogłębienia przekopu. Czy zostały przeprowadzone nie ma pewności, gdyż w 1529 roku mieszczanie z obawy przed najazdem tureckim uciekli na zamek Landštejn. Kolejne wzmianki o pracach przy fortyfikacjach pojawiały się w drugiej połowie XVI wieku, kiedy to Slavonice stopniowo przybierać zaczęły formę renesansową.
Obwarowania miejskie Slavonic straciły na znaczeniu po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w związku z rozwojem sztuki oblężniczej i broni palnej. Ich rozbiórka rozpoczęła się w połowie XIX wieku. Podczas gdy główny mur stał się częścią domów mieszkalnych, które były do niego przystawiane, zewnętrzny mur parchamu i baszty w dużej części rozebrano.
Architektura
Miasto usytuowano w płytkiej dolinie na lewym (północnym) brzegu slavonickiego potoku. Teren miasta zniżał się od południa ku północy oraz od zachodu na wschód. Zabudowa objęta fortyfikacjami zajęła obszar około 6,5 ha, w przybliżeniu mający w planie kształt bardzo wydłużonego trapezu. Najstarszą częścią miasta, odpowiadającą pierwotnej osadzie targowej, była część zabudowy wokół kościoła Wniebowzięcia NMP, zajmującego okrągły fragment terenu w pobliżu furty południowej, ze zwężającym się ku północnemu – zachodowi rynkiem. Przekształcenie Slavonic w miasto spowodowało powiększenie zabudowy po stronie wschodniej oraz północnej, a także zasypanie przekopu wokół kościoła, którego miejsce potrzebne było do utworzenia ulic. Prawdopodobnie na większości obwodu, po wzniesieniu obwarowań, nie pozostawiono miejsca na uliczkę podmurną. Mogła ona funkcjonować jedynie po stronie wschodniej.
Obwarowania miejskie u schyłku średniowiecza składały się z obwodu głównego muru obronnego, zewnętrznego muru parchamu i poprzedzającego go w niewielkiej odległości przekopu (fosy). Nie można także wykluczyć, iż przed fosą znajdował się jeszcze ziemny wał zwieńczony drewnianymi fortyfikacjami.
Główny mur miał około 1,8 metra grubości i około 5,5 metra wysokości do poziomu chodnika straży. Na najstarszych znanych wedutach jego przedpiersie było proste, przeprute rzędem otworów strzeleckich, być może jednak pierwotnie miało formę krenelażu, później w dobie rozwoju broni palnej zamurowanego. Charakterystyczny był dla głównego obwodu brak baszt, nawet w newralgicznych dla obronności narożach miasta nie wzniesiono wież.
Szerokość parchamu utworzonego przez dwa pierścienie murów wynosiła około 10 metrów. Grubość muru zewnętrznego oscylowała pomiędzy 0,5 a 0,6 metra, lecz jego pierwotna wysokość nie jest pewna. Na wysokości około 1,5 metra zaopatrzony był w rząd przeprutych co około 1,5-2 metry otworów strzeleckich, przy czym ich niejednolite wymiary i kształty wskazują na powstanie muru parchamu w różnych okresach lub jego gruntowne przebudowy.
Mur zewnętrzny wzmocniony został kilkoma basztami z których najważniejsze, najmasywniejsze usytuowano w narożach obwodu. Północno – zachodnia i północno – wschodnia otrzymały kształt podkowiasty, południowo – wschodnia pięcioboczny, a południowo – zachodnia poligonalny. Ich różne kształty wykazują na rożne okresy w których je dobudowywano. Ponadto w podkowiaste, otwarte od strony międzymurza baszty zaopatrzone były także proste odcinki murów. Do dnia dzisiejszego zachowały się trzy z nich: dwie po stronie północnej i jedna na wschodzie. Z przekazów źródłowych wynika, iż południowa i zachodnia strona miasta była pozbawiona baszt, zapewne z powodu krótkiej długości zachodniego odcinka i lepszych warunków terenowych (bardziej strome stoki, rzeka). Przed murem parchamu umieszczona była obmurowana i nawodniona fosa, przy czym na części obwodu mur parchamu wyrastał bezpośrednio z jej skarp.
Nazwy bram oddawały konfigurację terenu: na wschodzie znajdowała się brama Górna (Jemnicka), a na północnym – zachodzie brama Dolna (Bolíkovska). Dodatkowo komunikację z niewielką rzeką ułatwiała furta zwana Austriacką (Bejdovska), przepruta w murze, mniej więcej pośrodku południowego odcinka obwarowań. Główne bramy miały formę wież ze sklepionymi kolebkowo przejazdami w przyziemiu i ostrołukowymi portalami. W przejeździe bramy Dolnej znajdowała się głęboka kieszeń, do której mocowany był rygiel blokujący dwuskrzydłowe wrota. Oprócz nich wjazd zabezpieczała brona, opuszczana w prostokątnej płytkiej wnęce, za pomocą lin lub łańcuchów, w pionowych prowadnicach na zewnętrznej elewacji wieży bramnej. Na pierwsze piętro wchodziło się siodłowym portalem od strony miasta, poprzez dostawione drewniane schody. Kondygnacja ta przykryta była płaskim, drewnianym stropem i skomunikowana bocznymi przejściami z koroną muru obronnego. Na wysokości drugiego piętra wieży bramnej na elewacji północnej (polnej) i obu bocznych zawieszono drewniany ganek obronny, ponad którym funkcjonowało jeszcze bliżej nieznane trzecie piętro. Brama Górna wzniesiona została na planie kwadratu o wymiarach 8×8 metrów i podobnie jak brama Dolna nie wystawała przed lico muru (w całości usytuowana była wewnątrz obwodu obronnego). Formę wieżową, co najmniej dwupiętrową, miała również furta Austriacka, choć była nieco subtelniejszej konstrukcji od głównych bram. Z pewnością jej przejazd był na tyle szeroki, iż umożliwiał przejazd wozów.
Do linii zewnętrznego muru bramy przedłużone zostały szyjami, na końcu których umieszczono zwodzone mosty przerzucane przez przekop. W ostatniej, późnośredniowiecznej fazie przed głównymi bramami wzniesiono barbakany, przy czym fosę poprowadzono zarówno przed nimi jak i od strony starszego przedbramia. Oba barbakany miały nieregularny w planie kształt, na jednej stronie zaokrąglony, na drugiej spłaszczony, z drogą przejazdową poprowadzoną pod skosem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się częściowo oba miejskie mury obronne: główny i zewnętrzny, najlepiej widoczne po stronie północnej i wschodniej, choć bez oryginalnego przedpiersia. Przetrwało także sześć baszt (w tym trzy narożne) oraz obie wieże bramne (choć zostały gruntownie przebudowane w okresie nowożytnym) i krótkie odcinki przekopu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.