Historia
Założenie królewskiego miasta Slaný miało miejsce w czasach panowania Wacława II na przełomie XIII i XIV wieku, na miejscu starej osady, funkcjonującej już od XI wieku przy ważnym szlaku handlowym z Pragi do Saksonii, gdzie swe majątki miał klasztor benedyktyński św. Jana na Ostrově, praski klasztor św. Jerzego czy klasztor w Břevnovie. W dokumencie króla Jana Luksemburczyka z 1336 roku odnotowano, iż Slaný posiadały już wówczas własne obwarowania, wzniesione zapewne w pierwszej ćwierci XIV wieku (obwód głównego muru wraz z basztami i przekop).
W połowie XIV wieku Slaný były już na tyle rozwiniętym gospodarczo i społecznie a zarazem bezpiecznym ośrodkiem miejskim, iż Karol IV rozważał nawet założenie w nim biskupstwa. Niestety w 1371 roku w tłoczny dzień targowy, gdy ulice, bramy i rynek były zatarasowane wozami i masą handlarzy, w mieście wybuchł pożar, który zabić miał około dwa tysiące ludzi i spowodować znacznie zniszczenia, zapewne także związane z obwarowaniami, a przynajmniej ich drewnianymi elementami. W 1372 roku Karol IV nadał mieszczanom przywileje, zaś w 1377 roku udzielił dochody z podatków uzyskiwanych z handlu solą, z przeznaczeniem na naprawę murów, baszt i fosy. Rok później podarował także mieszczanom jeden z domów, by można w nim było założyć ratusz. Podobnymi przywilejami i wsparciem Slaný cieszyły się za kolejnego władcy, Wacława IV, który musiał jednak wspierać mieszczan w zamian za wysokie długi finansowe jakie u nich posiadał.
Na początku rewolucji husyckiej Slaný należały do jednych z bardziej zradykalizowanych miast. Wkrótce też jego mieszczanie zaczęli brać udział w zbrojnych wyprawach u boku Pragi, Loun i Žatca. Ich wyruszenie na pomoc stolicy przed bitwą pod Vyšehradem spowodowało, iż pozbawione większości garnizonu miasto stało się w 1420 roku łupem Viléma Zajíca, hejtmana Zygmunta Luksemburczyka. Sukces katolików trwał jednak krótko. Już po zdobyciu Chomutova w marcu 1421 roku przybyli pod slanskie mury prascy husyci, wpuszczeni do miasta jeszcze przed rozpoczęciem oblężenia i ataku. Po stronie umiarkowanej Pragi Slaný stały do 1425 roku, kiedy to zostały krwawo zdobyte przez radykalne oddziały Sierotek i Taborytów. Po stronie zdobywców pozostawało spustoszone miasto aż do bitwy pod Lipanami i upadku najradykalniejszej części rewolucji husyckiej.
W 1437 roku Zygmunt Luksemburczyk potwierdził miastu Slaný przywileje, podobnie jak wielu innym miastom królewskim chcąc się przypodobać i nie utracić źródła potencjalnych pożyczek dla wiecznie pustego skarbu królewskiego. Po śmierci Zygmunta Slaný wespół z Lounami i Žatcem stały się podporą panowania Jerzego z Podiebradów, któremu mieszczanie pomogli opanować Pragę, a później wysyłali oddziały zbrojnych do walk z opozycją wewnętrzną i wrogami zewnętrznymi. Władca w latach 50-tych i 60-tych XV wieku starał się odwdzięczyć próbami poprawy gospodarczej sytuacji miasta, udzielając licznych zwolnień podatkowych i przywilejów. Od 1471 roku podobne stosunki Slaný miały z nowym królem, Władysławem Jagiellończykiem. W 1482 roku mieszczanie slanscy zawarli przymierze obronne z mieszkańcami Loun i Žatca, a niewiele wcześniej, w latach 60-tych i 70-tych XV wieku, prowadzili intensywne prace budowlane przy obwarowaniach. Wznoszono wówczas nowe baszty, naprawiano i modernizowano stare, zbudowano pierścień zewnętrznego muru (lub ewentualnie przebudowano go), podwyższano wieże bramne i zaopatrzono je w przedbramia. W 1472 roku miała zostać zakończona budowa barbakanu przed bramą Praską, lecz ostatnie poważniejsze prace budowlane mogły mieć miejsce dopiero na przełomie XV i XVI wieku oraz około 1520 roku, kiedy to miała miejsce przebudowa prezbiterium kościoła św. Gotharda i zapewne sąsiedniego fragmentu muru miejskiego.
W dalszych latach XVI wieku rozwój miasta został czasowo wstrzymany, wpierw z powodu uczestnictwa w latach 1546-1547 w nieudanym powstaniu antyhabsburskim i represji jakie spotkały Slaný po jego zakończeniu, a następnie z powodu kilku niszczących pożarów (między innymi w 1551 roku, kiedy to uszkodzona została brama Velverska). Fortyfikacje nie przechodziły już w tym okresie żadnych większych prac modernizacyjnych, przeprowadzano głównie konieczne naprawy. Podobna sytuacja miała miejsce w XVII i XVIII stuleciu, z tym że średniowieczne obwarowania utraciły już wówczas znaczenie militarne z powodu rozwoju artylerii i sztuki oblężniczej. Ostatecznie, podobnie jak w większości innych miast, w pierwszej połowie XIX wieku podjęto decyzję o ich rozbiórce.
Architektura
Slaný zajęły miejsce terasy na zachodnim brzegu Czerwonego Potoku, częściowo w utworzonym przez niego zakolu. Dzięki takiemu usytuowaniu cała wschodnia strona miasta chroniona była naturalnymi warunkami terenu, choć za potokiem na wschodzie nad miastem dominowało wysokie wzgórze. Pozostała część była w większości równa, jedynie na północy przedpole nieco zaczynało piąć się w górę. Obwarowania otoczyły z grubsza owalny w planie obszar o wielkości około 10 ha, jedynie na południowym – wschodzie utworzony został występ zstępujący aż na dno doliny potoku. Była to część tworząca starszą osadę, włączona w obręb miasta wraz z romańskim kościołem św. Gotharda, który przejął rolę świątyni farnej. Mniej więcej pośrodku miasta utworzony został czworoboczny rynek, połączony ulicami z dwoma głównymi bramami umieszczonymi na dłuższej osi miasta (leżącej na linii wschód – zachód). Charakterystyczna była okrężna ulica obiegająca całe Slaný bez strony północno – wschodniej, nie będąca jednak uliczką podmurną, jako że tuż przy murze obronnym znajdował się jeszcze rząd parcel z zabudową mieszkalną.
Trzonem obrony miasta był pierścień głównego, masywnego muru o grubości w przyziemiu wynoszącej około 2,2 metra. Wysokość muru pozostaje nieznana, wiadomo jedynie iż poprowadzony w koronie chodnik straży znajdował się na wysokości około 5 metrów ponad dzisiejszym poziomem terenu (a więc pierwotnie zapewne nieco wyżej). Dodatkowe około 1,5-2 metry wysokości musiało dodawać wieńczące mur przedpiersie, zaopatrzone w krenelaż z merlonami pozbawionymi otworów strzeleckich. Częścią głównego pierścienia obwarowań były także baszty – czworoboczne w planie, początkowo otwarte od strony miasta, prawie w całości wysunięte przed sąsiednie kurtyny i wyższe od nich o jedną kondygnację. Pierwotnie zwieńczone były one podobnie jak sam mur, a więc krenelażem z merlonami bez strzelnic. Baszty rozmieszczono bardzo blisko siebie, co około 18 – 23 metry, prawdopodobnie na całym obwodzie (było ich więc około 33). Każda miała boczne ściany długości około 5 metrów, czołową zaś długą na około 7 metrów. Grubość ich ścian odpowiadała grubości kurtyn muru. Prawdopodobnie posiadały przykryte kolebkami kondygnacje przyziemia, zaś ich elewacje mogły być przebite otworami strzeleckimi (od XV wieku kluczowymi, przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej). Z pewnością pod koniec średniowiecza część z nich poddawana była rozbudowie, między innymi poprzez dodawanie tylnych ścian i dachów. Wyróżniała się wówczas baszta przy kościele św. Gotharda z szachulcową górną kondygnacją o formie wysuniętego przed lico ścian ganku z wysokim kalenicowym dachem, oraz dwie narożne baszty w zachodniej części miasta.
W odległości od 10 do 13 metrów od linii głównego muru przebiegał pierścień zewnętrznego muru parchamu. Posiadał on grubość około 0,8-0,9 metra i wysokość minimalnie 2,5 metra, a zapewne nieco większą. Na poziomie 1,2-1,3 metra zaopatrzony był w rząd szczelinowych, rozglifionych do wnętrza otworów strzeleckich (40×10 cm), wzajemnie oddalonych od siebie o 3-4 metry. Oprócz nich funkcjonowały także większe czworoboczne otwory, prawdopodobnie także obronne (wysokość ich umieszczenia wskazywała że nie mogły to być otwory po belkach ganku). Mur zwieńczony był pochyłym daszkiem i nie posiadał chodnika straży, choć forma taka nie funkcjonowała na całym obwodzie, przykładowo fragment na północ od bramy Praskiej zaopatrzony był w szachulcowy lub drewniany ganek dla obrońców.
W linii muru parchamu znajdowały się niskie baszty czy też basteje, o wysokości minimalnie przewyższającej sąsiednie kurtyny. Większość z nich miała formę półkolistą o średnicy między 6,5 a 8 metrów. Oprócz nich obronę zapewniały także basteje wieloboczne oraz masywne basteje o wysokości zwiększanej szachulcowymi kondygnacjami z wystającymi w przedpole gankami. Ich charakterystyczną cechą były znacznie grubsze mury (około 2,2 metra) niż przyległych kurtyn. Wszystkie basteje i baszty choć zapewne powstawały w różnych okresach średniowiecza i były poddawane modyfikacjom, tworzyły system wspólnej obrony flankowej dzięki oddaleniu od siebie o około 40-50 metrów. Ich otwory strzeleckie były przystosowane do użycia ręcznej broni palnej.
Slaný posiadały trzy bramy: Lounską na zachodzie, Velvarską na północy i Praską po stronie wschodniej. Dodatkowo komunikację ułatwiała furta znajdująca się w południowej partii obwarowań. W drugiej połowie XV wieku brama Praska była niekiedy w księgach miejskich nazywana Zamkową, najpewniej jednak w mieście nie było zamku królewskiego, a nazwa bramy odnosiła się jedynie do jej okazałego wyglądu. Wszystkie główne bramy były czworobocznymi w planie wieżami umieszczonymi w linii muru, z przejazdami w przyziemiu. Po utworzeniu pierścienia zewnętrznego muru zostały one do niego przedłużone przedbramiami. Również furta południowa wyposażona została w przejezdną czworoboczną wieżę z przedbramiem, choć o mniej okazałych rozmiarach od głównych bram.
Brama Velvarska wzniesiona została na planie kwadratu o wymiarach 8×8 metrów. Początkowo posiadała jedynie około 10 metrów wysokości i podobnie jak baszty była otwarta od strony miasta (nie miała więc wewnętrznego portalu). Przed przyległe kurtyny wysunięta w przedpole była tylko w niewielkiej części. W późniejszym okresie średniowiecza podwyższono ją do czterech pięter wysokości, zamknięto od strony miasta i zaopatrzono w okna o różnej wielkości, a elewacje ozdobiono kartuszami herbowymi. Zamykano ją broną oraz dwoma wrotami które można było blokować ryglami. Od czoła poprzedzona była dużym, prostokątnym w planie przedbramiem z krenelażem w koronie, które wyraźnie występowało przed linię zewnętrznego muru do obszaru fosy. Ta ostatnia przebywana był za pomocą drewnianego mostu (zapewne zwodzonego). Co ciekawe boczna (wschodnia) ściana przedbramia nie łączyła się z czołową elewacją wieży bramnej ale omijała ją i biegła dalej aż do linii głównego muru. Był to zapewne efekt przebudowy, w trakcie której powiększono starsze, mniejsze przedbramie.
Brama Praska mieściła się w wieży z czterema rozdzielonymi płaskimi stropami piętrami. W okresie późnego gotyku zwieńczona była drewnianą lub szachulcową kondygnacją z wysuniętym przed mury gankiem oraz wysokim dachem czterospadowym z kalenicą. Wiadomo także, iż od strony miasta ozdobiona była jakiegoś rodzaju herbami. Od strony polnej natomiast poprzedzał ją dość nietypowy barbakan o prostej ścianie południowej i wielobocznym fragmencie północnym wyznaczającym z grubsza półkolisty bok. Wjazd do niego znajdował się od czoła, ale nie równo na osi portalu wieży bramnej a z lekkim odchyleniem przez które droga wewnątrz barbakanu lekko zakręcała. Wzniesione z bloków obrobionego kamienia ściany barbakanu posiadały dwie kondygnacje przebite rzędami prostokątnych otworów strzeleckich (przyziemie i pierwsze piętro), zaś powyżej znajdowała się jeszcze kondygnacja szachulcowa zwieńczona w narożach kilkoma wieżyczkami (bartyzanami). Jako że barbakan założono na dnie fosy, to pod poziomem parteru w tylnej części utworzono dwa poprzecznie ułożone, podsklepione pomieszczenia z pojedynczymi otworami strzeleckimi na końcach (być może kolejne pomieszczenia znajdowały się pod częścią czołową barbakanu). Portal wjazdowy barbakanu zamykano prawdopodobnie jedynie wrotami, bez wykorzystania mostu zwodzonego, choć funkcjonował przed nim drewniany most rozłożony nad poszerzonym przekopem (później zastąpiony mostem kamiennym). Po przebyciu najszerszej części barbakanu osiągało się węższą szyję z wydzielonymi małymi pomieszczeniami po prawej stronie, które można było tam utworzyć z racji niesymetrycznego umieszczenia szyi w stosunku do wieży bramnej. Sama szyja była zapewne starsza niż barbakan i pierwotnie funkcjonowała jako proste przedbramie.
Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowił wspomniany już przekop (sucha fosa) oraz wał, utworzony zapewne z ziemi uzyskanej podczas kopania fosy. Zewnętrzny mur parchamu nie stał bezpośrednio nad skarpą fosy, ale pozostawiał pas wolnego terenu, będącego między innymi podstawą pod wysunięte w przedpole basteje. Wyjątkiem była wielka poligonalna basteja południowo – wschodnia przy kościele farnym, która musiała wchodzić swą masą w przestrzeń przekopu. Od połowy XV wieku w źródłach pisanych wspominane były także bramki na terenie przedmieść, jednak najpewniej nie miały one funkcji militarnych a głównie pomocnicze, komunikacyjne. Miało być ich aż siedem, a więc dużo więcej niż głównych szlaków biegnących do miasta.
Stan obecny
Miejskie mury obronne zachowały się na dużej części dawnego obwodu, zostały jednak w okresie nowożytnym znacznie przebudowane, obniżone i zastawione współczesną zabudową. Spośród baszt zewnętrznego obwodu przetrwały cztery, ale wszystkie przekształcone. W podobnym stanie znajdują się również baszty głównego muru miejskiego widoczne po stronie północno – wschodniej. Najciekawszym elementem średniowiecznych fortyfikacji pozostaje wieża bramy Velvarskiej, znajdująca się na ulicy o tej samej nazwie.
pokaż bramę Velvarską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.