Historia
Zamek Rokštejn wzniesiony został w drugiej połowie XIII wieku, dzięki czemu prawdopodobnie należał do grona najstarszych murowanych warowni morawskich. Po raz pierwszy został udokumentowany w źródłach pisanych w 1289 roku, kiedy to pisał się z niego Rutho (Hrutho de Rutenstein). Zapewne to właśnie on niewiele wcześniej, po 1270 roku, ufundował zamek i nadał mu swoje imię (Rutenštejn od niemieckiego Ruth i stein – Skała Rutha). Oprócz Rutha w dokumentach wymienieni zostali także jego bracia: Bernard, Zdislav i Vrš.
Około 1359 roku okoliczne dobra przejął margrabia morawski Jan Henryk, który uczynił z zamku główny ośrodek ich zarządzania. Wiązało się to również z pierwszą rozbudową Rokštejnu, przeprowadzoną między 1360 a końcem XIV wieku. W pracach budowlanych brać więc mógł udział zarówno Jan Henryk, jak i jego następcy Jodok (Jost) i Prokop. Pod koniec XIV stulecia zadłużony margrabia Jodok musiał rokštejnskie dobra sprzedać Hynkowi z Valdštejna i Nístějky, najwyższemu cześnikowi morawskiego margrabstwa. Od niego wywiodła się rokštejnsko-brtnicka gałąź rodu, która była właścicielem zamku aż do pierwszej połowy XVII wieku.
W pierwszej połowie XV wieku córka Hynka, Machna, wyszła za mąż za Zikmunda z Křižanova, czym doprowadzono do podziału Rokštejnu pomiędzy dwie rodziny, jako iż na zamku mieszkał również brat Machny, Jindřich z Valdštejna. W niespokojnym okresie rządów Wacława IV, a następnie Zygmunta Luksemburskiego Zikmund zaczął wraz z zamkowym garnizonem szerzyć rabunkowe wypady. Zapewne pogorszyło to i tak napięte stosunki między współwłaścicielami Rokštejnu. W okresie wojen husyckich jeden z nich, Zdeněk z Valdštejna, sprzymierzył się z katolickim miastem Jihlavą i doprowadził w 1423 roku do oblężenia zamku. Rokštejn najwyraźniej został poważnie uszkodzony w trakcie walk, gdyż po jego zdobyciu Zdeněk przystąpił do budowy zamku w Brtnicach. Jeszcze przed drugą połową XV wieku w odbudowanym Rokštejnie mieszkał Hynek z Valdštejna. Podczas wojen czesko-węgierskich stał on po stronie króla Jerzego z Podiebradów, dlatego w 1468 roku Rokštejn został zdobyty i zburzony przez wojska króla Macieja Korwina.
Architektura
Zamek usytuowano na niewysokim skalistym wzniesieniu w dolinie rzeki Brtnice koło Přímělkova. Zbudowany został w zakolu rzeki, na jej prawym, południowym brzegu. Jego najstarszym elementem była wzniesiona w najwyższym miejscu terenu czworoboczna wieża o planie zbliżonym do kwadratu o wymiarze 6,5 x 6,6 metra. Wejście do niej zapewniał portal na wysokości piętra, dostępny dzięki drewnianym schodom (zapewne łatwo usuwalnym w razie niebezpieczeństwa). Cyrkulację powietrza oraz niewielkie oświetlenie piętra zapewniało szczelinowe okienko. Natomiast ciemne i duszne przyziemie wieży zapewne służyło za magazyn lub więzienie. Drugie piętro oświetlane było przez okno po stronie południowej, po bokach którego umieszczono kamienne siedziska. Pomieszczenie to miało jedynie 2,4 na 2,4 metra wewnętrznej przestrzeni, jednak sądząc po reliktach kominka pełniło także funkcję mieszkalną (na zamku brak było w początkowej fazie pałacu lub innego murowanego budynku mieszkalnego). Poszczególne kondygnacje wieży rozdzielały płaskie, drewniane stropy, których belki umieszczano w ściennych otworach.
Rozciągający się na północ od wieży niewielki dziedziniec o wymiarach 19 x 21 metrów otoczono murem obronnym na rzucie zbliżonym do podkowy, który jedynie po stronie południowej lekko wewnętrzną częścią stykał się z wieżą. Mury posiadały 1,5-1,7 metra grubości, miały zaokrąglone narożniki i jak wspomniano nie otaczały początkowo żadnego murowanego budynku mieszkalnego. Na małym dziedzińcu znajdował się jedynie zbiornik na wodę deszczową oraz niewielka konstrukcja z piwnicą wykutą w skale i z posadzką wykonaną z zaprawy wapiennej. Nadziemna część tej budowli była wykonana z drewna. Do zamku wchodziło się od wschodu po pochyłym drewnianym pomoście lub rampie, który przerzucono nad otaczającym zamek przekopem. Rów ten był na wschodzie i południu wyciosany w skale, lecz w toku późniejszych przekształceń zasypany. Pierwotne podzamcze z drugiej połowy XIII wieku rozciągało się na południe i południowy – wschód od rdzenia zamku. Otaczał je mur obronny o grubości aż 2 metrów, podobnie jak przekop także częściowo rozebrany w trakcie XIV-wiecznej rozbudowy. Bramę na podzamcze usytuowano w uskoku muru po stronie południowo – wschodniej.
Przebudowa z drugiej połowy XIV wieku doprowadziła do gruntownego przekształcenia zamku, z którego w zasadzie pozostała jedynie czworoboczna wieża. Także ona została rozbudowana na skutek podwyższenia o jedną kondygnację. Mury obwodowe zamku górnego rozebrano i wzniesiono nowy obwód obronny, poprowadzony tym razem po samej krawędzi skalistego wzniesienia, tak by maksymalnie powiększyć areał zamku (do około 23 x 29 metrów). Między wieżą i murem obronnym pojawiło się wówczas wąskie przejście, a w północnej części obwodu wyrósł trójprzestrzenny budynek mieszkalny. Jego wnętrza oświetlane były już większymi oknami, wyposażone od zachodu w wykusze i ogrzewane kominkami, a także kaflowymi piecami. Pomieszczenia przyziemia dzieliły duże arkady o półkolistych łukach. Nisza w ścianie zachodniego pomieszczenia na trzeciej kondygnacji, identyfikowana jako schowek na kościelne precjoza, służyła zamkowej kaplicy. Obok niej znajdowała się wielka sala, skomunikowana pionowo z innymi piętrami poprzez drewniane schody. Bramę na nowy dziedziniec pozostawiono na wschodniej stronie, lecz zabezpieczono niedużym budynkiem bramnym.
XIV-wieczna przebudowa powiększyła także podzamcze, które po objęciu nowego terenu na północy osiągnęło kształt zbliżony do trójkąta (58 x 74 metry). Obronę jego murów wzmocniono czworoboczną wieżą o wymiarach 6,4 x 6,4 metry, która dodatkowo kontrolowała drogę przez parcham, jakim otoczono prawie całe założenie. Przez owe międzymurze prowadziła droga z południowej bramy podzamcza (z Panskiej Lhoty). Mijała ona czworoboczną wieżę i zakręcała w lewo do budynku bramnego umieszczonego w północnej kurtynie głównego muru obronnego podzamcza. Dodatkowo po stronie północno – wschodniej funkcjonowała druga brama wjazdowa na teren zamku (z Přímělkova). Do południowo – zachodniej kurtyny głównego muru obwodowego podzamcza przystawiono drugi duży budynek mieszkalny. Także tam w przyziemiu duże arkady o półkolistych łukach dzieliły dom na trzy pomieszczenia. Koryto w pomieszczeniu południowym wskazywałoby na funkcjonowanie tam stajni. Na piętro dostać się można było po zewnętrznych drewnianych schodach i ganku. Budynek pokryty był dachówkami. W narożniku pomiędzy nim a zamkiem górnym usytuowano drewnianą zabudowę kuchni z dwoma piecami.
Na początku XV wieku z powodu rozdzielenia zamku pomiędzy dwie rodziny doszło do kolejnych prac budowlanych. Pałac górnego zamku podwyższono o jedno piętro, a pałac na podzamczu zaopatrzono w piec typu hypocaustum, który z piwnicy ogrzewał gorącym powietrzem górne komnaty. Dziedziniec podzamcza rozdzielono poprzecznym murem, który wydzielił część południową z pałacem i czworoboczną wieżą. W jej południowo – wschodnim krańcu, przy murze wzniesiono dodatkowe zabudowania gospodarcze. Potrzebne było także odgrodzenie zamku dolnego od bramy zamku górnego, dlatego ta ostatnia otrzymała po stronie wschodniej wydłużone przedbramię, skierowane w północną część podzamcza.
Stan obecny
Rokštejn to obecnie jeden z najciekawszych morawskich zamków o formie trwałej ruiny. Zawdzięcza to zarówno całkiem dobremu stanowi zachowania, prowadzonym od lat 80-tych XX wieku badaniom i pracom renowacyjnym, jak i formie jaką osiągnął w wyniku średniowiecznych przekształceń: od zamku typu donżonowego, poprzez zamek z bergfriedem, po układ dwupałacowy z dwoma niezależnymi od siebie częściami. W najlepszym stanie zachował się bergfried zamku górnego, częściowo budynek mieszkalny po jego północnej stronie i mur obronny w zachodniej części. Na podzamczu zachowały się mury obwodowe budynku południowego, relikty wieży czworobocznej i murów obronnych.
W trakcie prac archeologicznych na zamku odkopano wyjątkowo dużą ilość znalezisk (około 100 tysięcy), dających wgląd zarówno w jego chronologię, jak i rozwój kultury materialnej okresu średniowiecza. Oprócz ceramiki, narzędzi, monet, wyrobów artystycznych czy militariów, odnaleziono między innymi kości do gry, którymi straż zabijała nudę podczas warty w budynku bramnym. Niecodziennym znaleziskiem archeologicznym odnalezionym w fundamentach wieży głównej był szkielet noworodka. Umieszczony tam podczas budowy zamku wskazuje na trwałości pogańskich obyczajów w XIII wiecznych Morawach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Měřínský Z., Zumpfe E., Rokštejn, mittelalterliche Burg bei Panská Lhota (Stadtgemeinde Brtnice, Mähren), „Archæologia Historica”, roč. 27, č. 1, 2002.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.