Historia
Zamek został wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku przez Jindřicha z Lipy, wraz z fundowanym wówczas obwarowanym miastem Rataje nad Sázavou oraz drugim zamkiem, zwanym Przednim lub Górnym. Po raz pierwszy „Pyrgenstein” wspomniano w źródłach pisanych w 1346 roku. W połowie lat sześćdziesiątych XIV wieku przeszedł on z rąk panów z Lipy na własność Ješka Ptáčka, a na początku pierwszej połowy XV wieku opiekunem małoletniego Jana z Pirkštejna był Hanuś z Lipy. W 1410 roku wystąpił on przeciwko władzy Wacława IV, przez co Rataje zajęły oddziały królewskie i zmusiły Hanuśa do podporządkowania się władcy.
Pośród panów z Pirkštejna znajdował się znany polityk i wojownik pierwszej połowy XV stulecia, Hynce (Hynek) Ptáček z Pirkštejna, między innymi uczestnik bitwy pod Lipanami z 1434 roku i dowódca wojsk cesarskich oblegających zamek Sion Jana Roháča z Dubé w 1437 roku. Po śmierci w tym samym roku króla Zygmunta był jednym z najważniejszych czeskich polityków i przedstawicielem w 1440 roku wschodnio-czeskiego landfrydu. Zmarł w 1444 roku na zamku Pirkštejn i został pochowany w ratajskim kościele.
W 1447 roku Pirkštejn spłonął, lecz dość szybko został odbudowany. Córka Ptáčka, Zofia, wyszła w 1463 roku za mąż za Viktorina, syna czeskiego króla Jerzego z Podiebradów, przenosząc majątek do rąk panów z Kunštátu i Poděbrad. W 1487 roku Viktorin sprzedał Rataje wraz z Pirkštejnem Bohuslavowi ze Švamberka, a następni właściciele często się zmieniali. Po 1528 roku nowy właściciel, Ladislav Malešický z Černožic przebudował drugi ratajski zamek w stylu renesansowym i przeniósł do niego swą główną siedzibę. Pirkštejn zaczął wówczas służyć jedynie celom gospodarczym i stopniowo podupadał. Dodatkowo podczas powstania w 1627 roku został poważnie uszkodzony. Na początku XVIII wieku opuszczony zamek kupił Václav Oktavián Kinský, który przebudował go na plebanię i dzwonnicę.
Architektura
Zamek zbudowano na skalistym cyplu, będącym południowo – zachodnią częścią grzbietu wzniesienia na którym rozrosło się miasto. Połączenie z nim zapewniała jedynie wąska szyja po stronie północnej, natomiast pozostałe trzy boki opadały stromo w dolinę potoku Živnego, który wpadał do rzeki Sázavy na północ od miasta i zamku. Zamek był typowym założeniem bergfriedowym, lecz jego wyróżnikiem był brak podzamcza. Wynikało to z bliskiego położenia miasta, z którym zamek był powiązany obwarowaniami.
Obwarowania Pirkštejnu połączono z miejskimi murami obronnymi w pobliżu bramy wjazdowej do zamku, którą poprzedzono poprzecznym przekopem nad którym przerzucono zwodzony most. Głównym elementem zapewniającym obronę bramy była jednak cylindryczna, wolnostojąca wieża, wstawiona w ciasno ją opinający zaokrąglony fragment muru obronnego, który wraz z nią wystawał przed obwód i flankował wjazd. Pierwotnie wieża połączona była z koroną murów obronnych lub z budynkiem mieszkalnym drewnianą kładką. Jej mury otrzymały aż 4 metry grubości. Był to typowy bergfried, czyli wieża przeznaczona jedynie do obrony, nie pełniąca funkcji mieszkalnych.
Na południe od bramy grube na 2 metry mury obronne wydzielały zwężający się w kierunku krańca cypla dziedziniec, który dochodził do głównego, podpiwniczonego budynku mieszkalnego. Pałac ten miał kształt zbliżony do prostokąta o charakterystycznie zaokrąglonych narożnikach z wystającym na wschodzie kwadratowym ryzalitem. Wewnątrz pałacu układ pomieszczeń był podobny na wszystkich kondygnacjach (piwnica, przyziemie, piętro) – podłużny korytarz łączył się z trzema sklepionymi pomieszczeniami głównego bloku oraz z komnatą w ryzalicie wschodnim. Komnata południowa była największa, natomiast środkowa i północna pomniejszone przez korytarz. Najwyższe piętro mogło mieć formę często spotykanej w średniowieczu drewnianej lub szachulcowej nadbudowy.
Na dziedzińcu znajdowała się dodatkowa, drewniana zabudowa gospodarcza, przystawiona do zachodniej ściany muru obronnego. Uformowaną w ostry narożnik południową część zamku tworzył dodatkowy, nieco cieńszy i niższy mur z serią przeprutych w nim otworów strzeleckich. Bardzo interesującą, prawdopodobnie późnogotycką częścią zamku był tzw. korytarz wodny, który po wschodniej stronie zamku opadał z południowego międzymurza do Živego potoku. W ten sposób najwyraźniej zaopatrywano zamek w wodę. Wąski, stromy korytarz był pierwotnie zadaszony i sklepiony.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z zamku zachował się cylindryczny bergfried. Obecnie ma on 15 metrów wysokości oraz 6 metrową drewnianą nadbudowę, utworzoną w trakcie nowożytnej przebudowy na dzwonnicę. Widoczny jest również fragment muru obronnego oraz główny budynek mieszkalny zamku, jednak przeszedł on gruntowne przekształcenia w wyniku których utracono nie tylko oryginalne wnętrza, ale i zniekształcono zewnętrzne elewacje. Zamek obecnie należy do Kościoła i nie jest otwarty dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.