Historia
W czasach cesarza Karola IV na terenie Zderazu, w pobliżu kościoła św. Wacława, znajdował się dom Pavla z Jenštejna, notariusza królewskiej komory, brata arcybiskupa Jana Očka z Vlašimia i ojca późniejszego arcybiskupa Jana z Jenštejna. Pod koniec XIV wieku dom przeszedł w ręce Jana zgorzeleckiego, najmłodszego syna Karola IV, a po jego śmierci w 1396 roku stał się własnością króla Wacława IV. Pierwsza wzmianka w źródłach pisemnych o dworze, czy też zamku Wacława IV na Zderazie, odnotowana została w 1402 roku. Do przebudowy starego domu w bardziej okazałe założenie dojść musiało na przełomie XIV i XV wieku, bowiem po powrocie króla z więzienia w 1403 roku, do którego rok wcześniej wtrącił go jego brat, król węgierski Zygmunt Luksemburczyk, to właśnie Zderaz stał się mieszkaniem Wacława IV w Pradze. Inspiracją dla dworu zderazkiego mógł być królewski pałac w Paryżu, w którym Wacław był zakwaterowany w czasie podróży z 1377 roku, lub dwór arcybiskupi na Malej Stranie w Pradze.
Dwór przetrwał bez uszkodzeń wojny husyckie i był zamieszkany przez długi czas po śmierci Wacława. Jakiś czas po 1434 roku mieszkał w nim Prokop, nowomiejski pisarz, kronikarz i nauczyciel akademicki retoryki i stylistyki, a w 1439 roku Filibert de Montjeu, legat soboru w Bazylei, biskup normańskiego miasta Coutances, po 1435 roku administrator archidiecezji praskiej. W okresie późnego średniowiecza zapewne nie prowadzono w nim żadnych większych prac budowlanych. Dwór unikał przekształceń w pierwszej połowie XVI wieku, co udokumentowano na praskiej weducie z 1562 roku, autorstwa Jana Kozla i Michaela Peterlego z Annaberku, na której wciąż posiadał późnogotycką bryłę. Następnie między połową XVI wieku a początkiem XVII stulecia popadł w zaniedbanie, a nawet częściową ruinę, pozbawioną dachów nad większością zabudowań.
W pierwszej połowie XVII wieku zrujnowane zabudowania stały się własnością klasztoru augustianów bosych, którzy po 1627 roku przeprowadzili pierwszą nowożytną przebudowę dawnego dworu. Prawdopodobnie rozebrano wówczas skrzydło północno – zachodnie, a także wystającą północną część skrzydła zachodniego. Następnie około trzeciej ćwierci XVII wieku usunięta została wieża główna, powstały natomiast nowe zabudowania barokowe. W 1809 roku klasztor zamieniono w więzienie św. Wacława, co przyczyniło się do kolejnych przekształceń budowli. Ostatecznie w latach 90-tych XIX wieku, podczas planowania nowych budynków mieszkalnych, usunięto nie tylko zabudowania klasztorne, ale i ostatnie pozostałości średniowiecznego dworu.
Architektura
Dwór na Zderaze wykorzystywał naturalne wzniesienie zwane Břežská Skála, wznoszące się na prawym brzegu rzeki, mniej więcej w połowie drogi między Wyszehradem a placem rynkowym Starego Miasta. Od tej strony Nowe Miasto nie posiadało obwarowań, więc obronny dwór w pewnym stopniu eliminował ten mankament. Dojeżdżało się do niego od strony targu bydlęcego, największego placu Nowego Miasta praskiego, ulicą która mijała kościół św. Wacława, stojący bezpośrednio na wschód od dworu. Teren dworu dzielił się na część główną z najważniejszymi zabudowaniami, oraz na część północną, gdzie leżały ogrody.
Główna część dworu posiadała nieregularny, lekko wydłużony, wieloboczny w planie kształt o wymiarach około 50 x 35 metrów. Był on dostosowany do formy terenu, mianowicie przebiegu skały, nachylonej w kierunku południowo – zachodnim i wznoszącej się na zachodzie w stronę rzeki. Dwór posiadał cechy obronne, bowiem okalający go mur pierwotnie najpewniej zwieńczony był krenelażem. Ponadto od strony zachodniej posiadał linię drugiego, niższego muru z obłymi dwoma basztami, wydzielającego szeroki parcham, który na północy przechodził w mur okalający ogrody. Na zachodnim odcinku muru obronnego znajdować się mógł wykusz, raczej o funkcji obronnej niż latrynowej, posiadał bowiem spore rozmiary i na wedutach bardziej przypominał bartyzanę z dwuspadowym daszkiem. Od strony miasta zabezpieczeniem dworu była sucha fosa, poprowadzona nawet wzdłuż muru ogradzającego ogrody. Z drugiej strony na wedutach nie ukazano by dwór posiadał kryte ganki obronne z otworami strzeleckimi, a cechy obronne niwelowane były dużymi otworami okiennymi zabudowań mieszkalnych.
Dominantą wysokościową dworu była czworoboczna, być może trapezowata w planie wieża mieszkalna, usytuowana w zachodniej części założenia, prawdopodobnie stanowiąca południową część nadrzecznego skrzydła. Mieściła ona pięć kondygnacji, była przykryta czterospadowym dachem z lukarnami i posiadała trzy wykusze na elewacji południowej, ułożone kaskadowo, tak aby odchody nie zanieczyszczały dachów latryn znajdujących się poniżej. Od strony zachodniej z wieżą sąsiadował czworoboczny budynek, podparty dwoma przyporami, o wieżowym charakterze, ale niższy od wieży mieszkalnej. Podobne dwa wieżowe budynki dostawione były do skrzydła zachodniego od północy i zachodu. Ich usytuowanie wskazywałby, iż były efektem rozbudowy, prowadzonej przez Wacława IV, albo późnogotyckiej. Nie miały one funkcji obronnej, ale mieszkalną, z komnatami zapewniającymi widok na dolinę rzeki Wełtawy. Główny budynek mieszkalno – reprezentacyjny znajdować się mógł w północnej części dziedzińca. Miał on wymiary w przybliżeniu 15 x 9 metrów, być może z mniejszym aneksem przy ścianie wschodniej. Jego przyziemie zgodnie ze średniowieczną praktyką najpewniej pełniło funkcje gospodarcze i pomocnicze, natomiast na pierwszym lub drugim piętrze znajdować się mogła aula, główna komnata reprezentacyjna. Przed fasadą dziedzińcową skrzydła północnego mieściła się studnia.
Ogrody w północnej części dworu zajmowały obszar o wymiarach około 38 x 80 metrów, przy czym obszar ten mógł być dodatkowo podzielony poprzecznym murem na dwie części. Mur obwodowy zapewne miał funkcję obronną, bowiem jak wspomniano powyżej był przedłużeniem zachodniego parchamu. W jego północno – zachodnim narożniku stać mogła wieżowa budowla, w całości osadzona wewnątrz obwodu. Kolejny, podłużny budynek prawdopodobnie znajdował się w narożniku północno – wschodnim. Dwór prawdopodobnie miał bezpośrednie połączenie z przyległym ogrodem, co inspirowane mogło być położonym nad rzeką pałacem arcybiskupim, usytuowanym obok Mostu Karola na Małej Stranie, a także pałacem Cité w Paryżu, z którego części mieszkalnej roztaczał się widok na okazały ogród.
Stan obecny
Średniowieczny dwór nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie na jego miejscu znajduje się gęsta nowożytna zabudowa miejska, zaś sam teren dworu został znacznie przekształcony, gdy pod koniec XIX wieku planując nową zabudowę rozebrano i wyrównano Břežską Skálę. Wtedy też zapewne zniszczono ostatnie podziemne pomieszczenia dworu. O dawnym wyglądzie zamku świadczy dziś już tylko dokumentacja historyczna, opisy tekstowe, jak i źródła ikonograficzne oraz plany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Uličný P., Hrad Václava IV. na Zderaze v Praze, „Staletá Praha”, roč. XXXIX, 1/2023.