Historia
Praskie studium generale, najstarsze w Europie wschodniej, ufundował w 1348 roku cesarz rzymski i król czeski Karol IV. Początkowo uczeni musieli korzystać z gościnności klasztorów, kapituły na zamku praskim i szkoły przy kościele Matki Bożej przed Tynem na Starym Mieście. Duże zgromadzenie uniwersyteckiej społeczności zwane Universitas Scolarium Studii Pragensis, dzięki temu, iż arcybiskup praski był zarazem kanclerzem uczelni, ulokowano przy katedrze św. Wita oraz w zabudowaniach arcybiskupich na Malej Stranie. Gdy po pewnym czasie wzrosła liczba studentów, pomieszczenia te przestały wystarczać i musiano zacząć korzystać z systemu burs, internatów w których zamieszkiwali głównie niezamożni uczniowie.
W latach 60-tych XIV wieku uniwersytet praski był już ukształtowaną instytucją z trwałą organizacją, dla której potrzebny był zespół odpowiednich zabudowań. Potrzebowali tego szczególnie uczniowie i wykładowcy niższego poziomu (trivium) sztuk wyzwolonych, urzędujący dotąd w wieży mieszkalnej przy kościele św. Katulusa na praskim Starym Mieście. W Pradze przyjęto wówczas, wzorując się na Paryżu, system kolegiów, czyli budynków w których mieszkać mogli żyjący w celibacie profesorowie, oraz w których znajdowały się sale wykładowe. W 1366 roku, krótko po powstaniu w sąsiednich krajach dwóch kolejnych uczelni (w Krakowie w 1364 i w Wiedniu w 1365 roku), ze względów prestiżowych Karol IV ufundował takie kolegium dla 12 profesorów sztuk wyzwolonych, którzy przygarnęli pewną liczbę studentów pełniących przy okazji rolę służby. Król zażyczył sobie by kolegium to, początkowo mieszczące się w domu pewnego Żyda o imieniu Lasarus, nosiło imię dobroczyńcy. Zostało ono obdarowane dobrami ziemskimi w sześciu wsiach, później powiększanymi przez zakup kolejnych majątków. Co więcej władca nakazał by każde wakujące stanowisko przy kaplicy Wszystkich Świętych na zamku praskim przeznaczone było dla najstarszego z mistrzów kolegium oraz zapoczątkował utworzenie biblioteki uniwersyteckiej, przekazując jej 35 woluminów (około 1370 roku liczyła ona już ponad 150 tytułów).
W 1383 roku król Wacław IV kupił od Johlina (Jana) Rotleva kompleks budynków pałacowych, według tradycji ratując w zamian jego syna Marcina, któremu grożono karą za wyciągnięcie miecza w sądzie. Jan Rotlev był zarządcą królewskiej mennicy i jednym z najbogatszych wówczas mieszczan Kutnej Hory, który niewiele wcześniej, w latach 60-tych i 70-tych XIV wieku przeprowadził gruntowną przebudowę swej praskiej siedziby. Król natomiast pragnął nagrodzić kolegium, wspierające go w walce ideologicznej z politycznymi przeciwnikami. Nowe zabudowania miały służyć nauczaniu, ale też i pełnić rolę reprezentacyjną, gotową do przeprowadzania uroczystości i ceremonii uniwersyteckich. Dlatego też krótko po 1383 roku rozpoczęto przebudowę, mającą na celu przekształcenie bogatych kamienic patrycjuszowskich w pomieszczenia zdatne dla uczelni. Nie wiadomo kiedy dokładnie ukończono prace, na skutek których kompleks osiągnął czteroskrzydłową formę. Przerwane przez wojny husyckie, ciągnęły się one zapewne jeszcze dość długo w XV wieku, choć kolegium przeprowadziło się do nowych zabudowań już w 1386 roku.
Pod koniec XIV wieku gęstniejąca atmosfera rządów Wacława IV na uniwersytecie zaczęła przejawiać się w coraz większych sporach pomiędzy rodowitymi Czechami a przybyszami z Europy zachodniej, głównie niemieckojęzycznymi, którzy do tego momentu zdołali zająć najbardziej intratne stanowiska i urzędy. Od lat 90-tych zaczęły się również pojawiać prądy reformatorskie krytykujące kościelny kler, jego politykę i bogactwa. W 1409 roku król wydał dekret kutnohorski, zmieniający system podejmowania najważniejszych decyzji na uczelni, przydzielając Czechom trzy głosy, a cudzoziemcom tylko jeden zbiorczy. Oznaczał on także wzmocnienie roli władcy w stosunku do Kościoła, reprezentowanego przez arcybiskupa praskiego i zarazem kanclerza uczelni. Wacław IV sam wybrał wówczas rektora i dziekana największego wydziału sztuk wyzwolonych oraz zarządził publiczną debatę w Karolinum, po której wzmocnieniu ulegli zwolennicy nauk Johna Wycliffea, krytykującego kościelne rozpasanie, a Pragę ostentacyjnie opuścili profesorowie, głównie cudzoziemcy, sprzeciwiający się reformom. Pierwszym czeskim rektorem uniwersytetu został wtedy Jan Hus, czeski duchowny i filozof, późniejszy bohater narodowy. Jego nieprzejednana krytyka rzymskokatolickich hierarchów doprowadziła go w krótkim czasie do ekskomuniki i śmierci na stosie na soborze w Konstancji w 1415 roku, pomimo posiadania listu żelaznego od cesarza Zygmunta Luksemburczyka. To z kolei było iskrą która zapoczątkowała wybuch rewolucji husyckiej i wojen pustoszących Czechy oraz okoliczne kraje co najmniej do 1434 roku. W ich trakcie większość profesorów teologii i prawa, przerażona rozwojem wypadków i radykalizacją nastrojów, uciekła z Pragi. Pozostali w 1420 roku sformułowali tzw. cztery artykuły praskie, zbiór podstawowych postulatów, zawierających zasady doktrynalne jakie uznawali wszyscy wyznawcy husytyzmu. Choć w dalszych latach 20-tych XV wieku rewolucyjny duch na uczelni osłabł, Karolinum było ważnym miejscem dialogu pomiędzy różnymi skrzydłami husytyzmu. Jego autonomia wzrosła, natomiast związki z Kościołem rzymskim zostały zerwane.
W drugiej połowie XV wieku działalność uczelniana Karolinum zmniejszyła się, podobnie jak dochody i darowizny od dobroczyńców. Mała ilość studentów spowodowała, iż nie wykorzystywano wszystkich pomieszczeń, a te nie użytkowane pozostawiono nieremontowane. Zbierano się jedynie w wystawniejszej części zachodniej kompleksu, którą jako jedyną ogrzewano w ziemie. Przez zaniedbania w 1463 roku runęła część skrzydła północnego, a cała tylna część Karolinum na kilka przyszłych dziesięcioleci stała się głównym problemem dla władz uczelni.
Ożywienie intelektualne i polepszenie sytuacji ekonomicznej uniwersytetu nastąpiło na przełomie XV i XVI wieku. Zwiększyła się liczba studentów, wykładowców i profesorów, podjęto także działania nad późnogotycką odbudową i ukończeniem wschodniej części Karolinum. W połowie XVI stulecia na uczelnię zawitały prądy humanizmu, dzięki któremu aż do wojny trzydziestoletniej stała się ona głównym ośrodkiem kultury w Czechach, rozwijającym edukację mieszczańską i ogólne wykształcenie. Dla samego budynku oznaczało to przekształcenie wnętrz w duchu renesansu. Prowadzone musiały być też prace naprawcze, zwłaszcza po dwóch pożarach: z 1568 i 1571 roku, które zniszczyły głównie dachy i częściowo górne piętro. W czasach katolickich Habsburgów, nie zainteresowanych wspieraniem kalikstyńskiej uczelni, w zaniedbanie znów popadła tylna część kompleksu. Co więcej Ferdynand I w 1556 roku jako przeciwwagę dla Karolinum utworzył akademię jezuicką w Klementinum. Większe prace renowacyjne przeprowadzono dopiero przed wybuchem powstania antyhabsburskiego i wojny trzydziestoletniej, lecz i one skupiły się na reprezentacyjnej zachodniej i południowej części kompleksu.
W 1612 roku zanikł średniowieczny charakter kolegium, kiedy to mistrzowie akademiccy po raz pierwszy zwolnieni zostali z celibatu i otrzymali prawo do zamieszkania wraz z rodzinami poza Karolinum. Był to też okres w którym uniwersytet został znacznie podporządkowany władzom państwowym, tracąc swą suwerenność. Po klęsce pod Białą Górą i upadku powstania, w 1622 roku uczelnię zamknięto, budynek przekazano żołnierzom, a wyposażenie przeniesiono do Klementinum. Dopiero w 1654 roku jezuicką akademię i uniwersytet Karola połączono, dzięki czemu można było przeprowadzić konieczne naprawy, choć nie miały one jeszcze charakteru gruntownej przebudowy. Na początku XVIII wieku zanikły gotyckie wieże wystające niegdyś z kompleksu Karolinum, a w latach 1715-1718 przeprowadzono największą w historii uczelni modernizację. Według projektu Františka Maxmiliána Kaňki Karolinum otrzymało wówczas formę barokową. Zespół budynków został raz jeszcze zmodernizowany w 1882 roku przez Josefa Mockera, a w latach 1946–1968 cały kompleks przebudowano według projektu Jaroslava Fragnera.
Architektura
Kolegium Karolinum usytuowano na południe od praskiego rynku staromiejskiego, w kompleksie budynków stanowiących narożnik przy Nowym Targu oraz ulicach Železná i Kamzíková. W latach 60-tych i 70-tych XIV zabudowa ta składała się z dwóch skrzydeł po stronie północnej, położonych prostopadle do siebie na planie litery L, do których Rotlev dostawił na południu nowy dom. Zespół budynków otwarty był na wolną przestrzeń na wszystkich kierunkach, za wyjątkiem strony północno – wschodniej, gdzie znajdowała się wieża mieszkalna, sąsiadująca z ulicą Kamzíkovą i równoległym do niej zaułkiem wiodącym do ulicy Celetnej. Po stronie wschodniej znajdował się dziedzińczyk z ogrodem, który stał się podstawą późniejszej rozbudowy Karolinum.
Kompleks pierwotnie (przed przejęciem przez kolegium) posiadał dwa piętra ponad przyziemiem, przy czym komnaty reprezentacyjne znajdowały się wówczas na pierwszym piętrze, przyziemie mieściło pomieszczenia gospodarcze związane z działalnością handlową, a drugie piętro pomieszczenia magazynowe i pomocnicze. Po stronie południowo – wschodniej znajdował się tylny sklepiony magazyn, natomiast środkową część zajmowała wielka sala, pierwotnie zwieńczona płaskim, drewnianym stropem, a później sklepieniem kolebkowym. Od strony zewnętrznej w kierunku placu budynki zwrócone były podcieniami z arkadami. Ich drugim charakterystycznym elementem był kamienny wykusz po stronie południowej, prawdopodobnie wzniesiony przez tą samą strzechę budowlaną, która zbudowała podobny wykusz przy kaplicy ratusza staromiejskiego. Jego elewacje przepruto wysokimi ostrołucznymi oknami z maswerkami, pomiędzy którymi wstawiono wsporniki z baldachimami, pierwotnie podtrzymującymi rzeźbione figury. Nad oknami umieszczono wimpergi oraz balustradę wypełnioną czwórliśćmi, a czworoboczne płyciny pod oknami ozdobiono tarczami herbowymi królów i arcybiskupów.
Przebudowa pałacu Rotleva na kolegium Karolinum spowodowana była czynnikami funkcjonalnymi i wzorowano ją na innych założeniach uniwersyteckich ze średniowiecznej Europy, których architektoniczne rozwiązania, przynajmniej częściowo, kopiowały układ założeń klasztornych. Dlatego też osiągnięto ostatecznie założenie czteroskrzydłowe, zamykające wewnątrz dziedziniec, którego system komunikacyjny opierał się na długich korytarzach – krużgankach, powstałych poprzez zamurowanie dawnych arkad tworzących w przyziemiu podcienia. Krużganki te zapewniały dostęp do większości pomieszczeń na parterze, podczas gdy pomieszczenia na piętrach skomunikowane były za pomocą drewnianych ganków osadzonych na masywnych kamiennych wspornikach od strony wewnętrznego dziedzińca. Spośród zabudowań wyróżniały się dwie zwieńczone wysokimi iglicami wieże: jedna usytuowana w występie skrzydła zachodniego, druga po stronie północno – wschodniej.
Kolegium potrzebowało wielką salę wykładową – audytorium, przeznaczoną też na publiczne debaty, zebrania i ceremonie, w której mogłaby się zmieścić cała uniwersytecka społeczność. Do tego celu przebudowano dużą salę na pierwszym piętrze z kaplicą i wykuszem w narożniku, powiększoną po stronie Nowego Targu, ponad dawnymi arkadami. Powstała w ten sposób Aula Magna prawdopodobnie była oświetlana dużymi, przeważnie trójdzielnymi, gotyckimi oknami, przez co katedra wykładowcy usytuowana była przy dłuższej ścianie południowej (obok wykusza, a naprzeciwko głównego wejścia) w celu jak najlepszego jej doświetlenia, natomiast ławy studentów umieszczone były na osi krótszych boków. Sala przykryta była drewnianym stropem, z powodu znacznych rozmiarów podtrzymywanym przez słupy.
W zabudowania kolegium wtopiono także dawną wieżę mieszkalną po stronie północno – wschodniej, która utworzyła nowe skrzydło, mieszczące między innymi komnaty przeznaczone dla króla, dwie sale wykładowe dla studentów sztuk wyzwolonych, salę dla wykładów o Arystotelesie i Platonie oraz izby mieszkalne profesorów, które najpewniej mieściły się na pierwszym piętrze. Ponadto w Karolinum znajdowały się izby mieszkalne studentów – pomocników profesorów, pokoje rektora, administratora uczelni i jego zastępcy. Potrzebne były także pomieszczenia na bibliotekę, skarbiec, izbę woźnego, izbę stróża, spiżarnie, magazyny, kuchnię, jadalnię, łaźnię, infirmerię oraz dwie cele więzienne (jedną dla członków kolegium, drugą dla przestępców z osad podległych uczelni). By je wszystkie pomieścić zaadoptowano dwie kolejne kamienice po stronie wschodniej i północno – wschodniej, dzięki którym kompleks uzyskał ostatecznie cztery skrzydła o trapezowatym, nieco nieregularnym kształcie, przy czym jego północna i wschodnia część otrzymała nieco mniej wystawny charakter niż partie stanowiące dawniej pałac Rotleva. Wnętrza sal wykładowych i korytarzy w średniowieczu najpewniej nie były dekorowane obrazami czy też malowidłami, by żadne obrazy nie odciągały uwagi studentów. Jedynie gdzieniegdzie (np. w głównej auli) odkryto gotyckie inskrypcje z religijnymi i umoralniającymi sentencjami. Częścią wystroju były też elementy architektoniczne w postaci krzyżowych sklepień opadających żebrami na przyścienne wsporniki, przeważnie o ostrosłupowych formach, lub z żebrami wtopionymi w ściany bez pośrednictwa konsol.
Stan obecny
Na skutek barokowej przebudowy z XVIII wieku Karolinum od strony zewnętrznej prawie całkowicie zatraciło średniowieczne cechy stylistyczne, ograniczone jedynie do odnowionego w XIX wieku wspaniałego wykusza kaplicznego po stronie południowej, wzniesionego jeszcze w trakcie przebudowy kamienicy Rotleva. Niestety podczas barokowej przebudowy usunięto najwyższe piętro w północnej części skrzydła zachodniego, powiększono i ujednolicono wszystkie okna i wyrównano poziom drugiego piętra w całym kompleksie. W dużej części rozebrane zostało także wschodnie skrzydło (za wyjątkiem przyziemia), które zastąpiono nowymi zabudowaniami, otwartymi na dziedziniec półkolistymi arkadami. O wiele więcej pierwotnych elementów architektonicznych mieści się dziś wewnątrz budynku, zwłaszcza w przyziemiu jego zachodniej części, gdzie dojrzeć można gotyckie portale, sklepienia wraz z podtrzymującymi je wspornikami, arkady, czy ościeża okienne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Petrán J., Karolinum, Prague 2010.