Historia
Kościół św. Jana Chrzciciela na Zábradlí wzniesiono na miejscu zasiedlonym już od XI wieku, a od początku XIII wieku zabudowywanym kamiennymi domami. Jego powstanie prawdopodobnie przypadło na przełom XI i XII wieku lub najpóźniej na pierwszą ćwierć XII wieku, a już po połowie XII wieku został gruntownie przebudowany do bardziej rozwiniętej architektonicznie formy.
Pierwsza wzmianka pisemna o kościele pojawiła się w 1320 roku i odnotowała budynek jako świątynię parafialną w związku z osobą ówczesnego proboszcza Jana. W 1395 roku ufundowano nowy ołtarz ku czci Najświętszej Marii Panny w kościele „Sancti Johannis baptistae in vado”, podarowany przez praskiego mieszczanina Jakuba z Brázdína, przy czym opis kościoła oznaczał, iż usytuowany był przy przeprawie przez rzekę.
Po wojnach husyckich kościół znalazł się pod wpływem kalikstynów, którzy nie wyznaczyli przy nim proboszcza, ale pochowali wiele osób na przyległym cmentarzu. W 1625 roku cesarz Ferdynand II ofiarował kościół wraz ze szkołą parafialną dominikanom z kościoła św. Idziego, a w 1789 roku budowlę sprzedano w ręce prywatne. Wkrótce potem kościół przebudowano na kamienicę mieszkalną, podobny los spotkał też budynek dawnej plebanii. W 1894 roku miasto wyznaczyło nową linię regulacji nadbrzeża, na skutek której dwa lata później całą zabudowę zrównano z ziemią i postawiono na jej miejscu nowe budynki.
Architektura
Kościół wzniesiony został blisko wschodniego brzegu Wełtawy, w pobliżu przeprawy przez nią, na południe od pierwotnie drewnianego, później kamiennego romańskiego mostu, przebudowanego ostatecznie na gotycki Most Karola. W momencie budowy świątynia górowała około 4,5 metra powyżej koryta rzeki, co zapewniało ochronę przed corocznymi wylewami (sytuacja mogła ulec zmianie po wybudowaniu jazów staromiejskich w XIII wieku, kiedy rzeka regularnie komplikowała życie mieszkańców tej części miasta). W jej bliskości przebiegały obwarowania miejskie Starego Miasta praskiego, wraz z furtą wiodącą nad wodę, a wokół kościoła znajdował się niewielki cmentarz wraz z plebanią i szkołą parafialną. Od 1366 roku po północnej stronie kościoła znajdował się sąd inkwizytorów „curia incisitoris hereticorum”.
W swej najstarszej formie kościół był niewielką i dość prostą budowlą, składającą się z pojedynczej nawy na planie prostokąta o szerokości wewnętrznej 5,9 metra (zewnętrznej około 8 metrów), przy murach grubych na około 0,9 metra, z półkolistą, węższą od nawy apsydą po stronie wschodniej. Średnica tej ostatniej wynosiła 5,1 metra. Całość tworzyła układ typowy dla niewielkich wiejskich kościołów farnych lub budowli sakralnych służących możnowładczym dworom.
W młodszej romańskiej fazie na miejscu wyburzonego kościoła zbudowano kwadratową w planie nawę i dobudowano do niej od północy, południa i wschodu trzy półkoliste apsydy. Dzięki temu kościół stał się budowlą trójapsydową z niewielkim czworobocznym, węższym od nawy aneksem po stronie zachodniej, posiadającym zewnętrzne wymiary 4,2 x 2,9 metra. Aneks ten zapewne pełnił rolę przedsionka, w którego górnej części mogła znajdować się empora. Apsydy zdobione były lizenami z fryzem arkadowym, przy czym wiadomo, iż wschodnia doświetlana była pojedynczym, obustronnie rozglifionym oknem o półkolistym zamknięciu.
Jeszcze w okresie romańskim aneks został przedłużony w stronę zachodnią, przy czym ścianę południową dostawiono w równej linii, a północna wystawała nieco, tworząc uskok muru. Po południowej stronie przedłużonego aneksu umieszczono portal wejściowy. Przebudowa ta mogła być spowodowana zmianą funkcji kościoła z patronowego na parafialny, przez co empora stała się zbędna, konieczne było natomiast powiększenie przestrzeni dla wiernych. Stara kwadratowa nawa stała się wówczas prezbiterium, a powiększony do wymiarów około 9,2 x 7,1 metra aneks nawą.
W okresie gotyku późnoromańska nawa przebudowana została na dużo większą prostokątną nawę o szerokości równej kwadratowemu prezbiterium. Prowadziły do niej dwa południowe ostrołuczne portale (mniejszy i większy), z których wschodni wiódł do niewielkiej, zadaszonej budowli, być może zakrystii. Przypuszczalnie przebudowa wiązała się również z wprowadzeniem w mury nawy większych, ostrołucznie zamkniętych okien, dających lepsze oświetlenie niż szczelinowe otwory romańskie.
Stan obecny
Kościół św. Jana Chrzciciela na Zábradlí nie zachował się do czasów współczesnych. Jego układ i fazy rozbudowy znane są jedynie dzięki badaniom archeologicznym prowadzonym w piwnicy współczesnego domu, gdzie pod podłogą przetrwały skromne relikty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Podliska J., Nové poznatky o kostele sv.Jana Křtitele Na Zábradlí na Starém Městě pražském, „Průzkumy památek IX”, 1/2002.