Historia
Gotycki kościół św. Henryka i św. Kunegundy zbudowany został w drugiej połowie XIV wieku, po założeniu przez cesarza Karola IV w 1348 roku Nowego Miasta praskiego. Prace budowlane pod patronatem zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą zapewne ruszyły wkrótce po 1351 roku, kiedy to rozgraniczono zasięg parafii św. Szczepana i św. Henryka. Ta pierwsza objęła górną (południową) część Nowego Miasta, podczas gdy kościół św. Henryka spełniał funkcję parafialną dla dolnej (północnej) części miasta. W 1352 roku papież Klemens VI potwierdził prawa patronackie zakonników do plebanii przy obu kościołach.
Budowa kościoła, prawdopodobnie prowadzona pod nadzorem mistrza Hanuša, a następnie jego syna Jiříka, z pewnością trwała dość długo, choć aby przyspieszyć prace, zarówno dla kościoła św. Szczepana, jak i dla kościoła św. Henryka wybrano stosunkowo prosty projekt. Przed 1360 rokiem wzmiankowani byli w źródłach pisanych miejscowi proboszczowie z zakonu Krzyżowców, prawdopodobnie więc przynajmniej część prezbiterialna kościoła, najważniejsza od strony liturgicznej, musiała zostać wzniesiona w latach 50-tych XIV wieku. W 1379 roku, podczas wizytacji archidiakon praski stwierdził, że kościół św. Henryka jest „dobrze udekorowany, a przybory liturgiczne dobrze zabezpieczone”, ale ostatnie prace budowlane trwały jeszcze pod koniec XIV wieku i na początku XV stulecia.
W okresie wojen z pierwszej połowy XV wieku kościół uniknął zniszczenia. Użytkowany był przez umiarkowany odłam husytyzmu z Prokopem z Pilzna na czele. W latach 1470 – 1476 w pobliżu kościoła wzniesiona została późnogotycka dzwonnica, przeznaczona na nowe cięższe dzwony, choć możliwe iż jej budowa nie została wówczas ukończona i przeciągnęła się aż do późnych lat XVI wieku. Przy kościele powstała także szkoła parafialna św. Henryka, której rektorami byli Pavel Kristián z Koldína i Jan Campanus Vodňanský. W 1529 roku dostawiono do kościoła zachodnią kruchtę, wzniesioną jeszcze w stylistyce późnogotyckiej.
W okresie baroku kościół został powiększony o dwie kaplice północne i przebudowany w nowożytnej stylistyce. Zwłaszcza przekształcone zostało jego wnętrze, a w 1745 roku zdemontowany okazały późnogotycki dach nad korpusem. Wcześniej, w 1648 roku, uszkodzona została wolnostojąca dzwonnica, służąca jako stanowisko strzeleckie podczas oblężenia szwedzkiego. Jej gruntowny remont przeprowadzono po 1878 roku. Część nowożytnych zmian kościoła usunięto w 1879 roku, kiedy to rozpoczęto renowację połączoną z regotyzacją zabytku, prowadzoną pod nadzorem architekta Josefa Mockera. Zlikwidowany został wówczas także funkcjonujący od czasu średniowiecza przykościelny cmentarz.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako trójnawowa, stosunkowo niska budowla halowa, a więc z wszystkimi nawami o równej wielkości. Korpus otrzymał cztery przęsła długości, przy czym narożne przęsło południowo – zachodnie stanowiła czworoboczna wieża. Po stronie wschodniej na przedłużaniu nawy głównej umieszczono dwuprzęsłowe prezbiterium z wielobocznym zakończeniem. Budowniczowie odeszli więc od wydłużonych chórów, reprezentowanych przed połową XIV wieku przez budowle zakonów mendykanckich. Po północnej stronie prezbiterium usytuowano na przedłużeniu nawy bocznej jednoprzęsłową zakrystię z wieloboczną wieżyczką prowadzącą na górne piętro. W 1529 roku od zachodu główne wejście do kościoła poprzedzono późnogotycką kruchtą. Całość korpusu pierwotnie wieńczył okazały, wysoki, czterospadowy dach.
Wszystkie elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami, założonymi ukośnie w narożnikach, za wyjątkiem narożnika północno – wschodniego gdzie funkcję przypory stanowiła wieżyczka schodowa. Pomiędzy parami przypór przebito duże, ostrołucznie zamknięte okna. Pozbawiona była ich jedynie ściana zachodnia przyziemia wieży, ściana wschodnia nawy południowej, oraz południowa ściana zachodniego przęsła prezbiterium. Mniejsze dwa ostrołukowe okna doświetlały zakrystię, wieżę zaś na najwyższej kondygnacji z dzwonami przepruto z każdej strony szeroko rozglifionymi przeźroczami.
Wewnątrz korpusu podział na nawy zapewniały czworoboczne w przekroju, prosto profilowane filary, niosące ostrołuczne arkady. Wszystkie nawy przykryto sklepieniami krzyżowymi o gruszkowych w przekroju, profilowanych żebrach. Podobne zastosowano także w krzyżowo – żebrowym sklepieniu prezbiterium, przy czym wschodnie zamknięcie tradycyjnie nakryto sklepieniem sześciodzielnym. Żebra spięto profilowanymi zwornikami i opuszczono na smukłe służki z kielichowatymi głowicami pokrytymi płaskorzeźbionymi liśćmi. Służki prawdopodobnie opierały się na podokiennym gzymsie. Nawę główną od prezbiterium oddzielono arkadą tęczy o lekkim ostrołuku, profilowaną wklęską i sfazowaną. Jednoprzęsłowe sklepienie zakrystii otrzymało formę krzyżową z żebrami osadzonymi na piramidalnych konsolach.
W drugiej połowie XV wieku po północno – zachodniej stronie kościoła zbudowana została wolnostojąca, czworoboczna w planie dzwonnica. Jej mury osadzono na profilowanym cokole, a kondygnacje rozdzielono horyzontalnie dwoma gzymsami kordonowymi. Surowe elewacje w części dolnej i środkowej pozbawione były większych okien, dopiero na najwyższym piętrze z każdej strony przepruto po dwa okazałe, ostrołucznie zwieńczone przeźrocza, pozwalające na donośne rozchodzenie się dźwięku dzwonów. Wieżę zwieńczyła smukła i wysoka iglica, flankowana czterema narożnymi wieżyczkami.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczny układ i bryłę, powiększone o dwie nowożytne kaplice od północy i jedną po stronie południowej korpusu. Wiele oryginalnych detali architektonicznych zostało osuniętych i wymienionych na przestrzeni wieków, jednak największą stratą wydaje się utrata okazałej więźby dachowej i pokrywającego ją późnogotyckiego dachu, który nadawał budowli charakterystycznego kształtu. Wnętrze kościoła uległo silnemu zbarokizowaniu, zwłaszcza w korpusie nawowym. W prezbiterium zachowały się pierwotne sklepienia ze służkami i konsolami, częściowo przykrytymi dziś nowożytnym wyposażeniem i późniejszymi tynkami czy sztukaterią. Spośród zachowanych pierwotnych elementów wyposażenia wyróżnia się rzeźbiona figura władcy na tronie z przełomu XV i XVI wieku, obecnie umieszczona w zakrystii (nie wiadomo gdzie znajdowała się oryginalnie).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Gotická podoba kostela sv. Jindřicha a sv. Kunhuty na Novém Městě pražském a jeho stavebník, „Průzkumy památek II”, 1/1995.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Lancinger L., Jindřišská věž na Novém Městě pražském ve světle archivních pramenů, „Průzkumy památek XI”, 2/2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.