Historia
Najstarszymi kościołami na vyšehradzkim grodzie były znane z X-wiecznych monet dwie budowle: kościół (rotunda) św. Jana i kościół św. Klemensa. Ten drugi prawdopodobnie preferowany był przez księcia Bolesława II i związany z wpływem księży oraz liturgii słowiańskiej. Bazylika św. Wawrzyńca zbudowana została w drugiej połowie XI wieku, za rządów księcia, a od 1085 roku pierwszego króla czeskiego Wratysława II. Wzniesiono ją na miejscu starszego, przedromańskiego tetrakonchosu z końca X wieku, identyfikowanego ze znanym z monet Bolesława II kościołem św. Klemensa. Od tetrakonchosu prawdopodobnie bazylika częściowo przejęła wezwanie, bowiem w źródłach pisanych romańska budowla czasami określana była pod mianem św. Wawrzyńca i Klemensa (stosowano też skrócone wezwania, samego św. Wawrzyńca lub samego św. Klemensa).
Kościół św. Wawrzyńca pod koniec XI wieku najpewniej był sceną wielkich uroczystości liturgicznych. W obecności króla obchodzone w nim mogły być ważne święta, podczas których władca zakładał koronę przy dźwiękach laudes regiae. Sakralny charakter przestrzeni kościelnej wiązał się z majestatem monarchy, był celebracją jego siły i królewskich zdolności, co podkreślała bogata dekoracja kościoła z malowidłami ściennymi i zdobionymi posadzkami na czele, a także z szatami liturgicznymi i kosztownymi przedmiotami przechowywanymi w przyległym skarbcu.
Okres świetności kościoła św. Wawrzyńca minął wraz z porzuceniem Vyšehradu przez księcia Sobiesława I, który około 1135 – 1140 roku przeniósł dwór z powrotem na praski zamek. Według źródeł pisanych w 1215 roku król Przemysł Ottokar I podarował kaplicę św. Klemensa wraz z całym wyposażeniem kościołowi św. Piotra. Darowiznę Przemysła potwierdził w 1240 roku król Wacław I, natomiast w 1245 roku także papież Innocenty IV, który powtórzył, że prawo darowizny króla przeszło na kapitułę. Kaplica św. Klemensa, przypuszczalnie wchodząca w skład kościoła św. Wawrzyńca, była zatem początkowo prywatną kaplicą królewską, a następnie przeszła na własność prepozyta, który wyznaczał jednego z kanoników na jej administratora.
W 1267 roku był proboszczem kościoła św. Wawrzyńca i Klemensa był kanonik Arnold, a w 1328 roku kanonik Jan z Mělníka. W tym czasie w sąsiedztwie kościoła zachodziły duże zmiany architektoniczne, gdyż królewski zamek vyšehradzki nabył w 1322 roku dziekan Držislav. W pobliżu kościoła zamieszkali śpiewacy kościelni, których rezydencję dziekan na własny koszt przebudował. Dom ten stał się w 1326 roku własnością dziekana. Od 1369 roku w źródłach pisanych odnotowywane było już tylko wezwanie św. Wawrzyńca przy domu dziekana vyšehradzkiego. Zapewne kaplicę św. Klemensa przebudowano i stała się częścią dziekanatu kapitulnego.
Kres kościołowi św. Wawrzyńca według tradycji przynieść miały działania wojenne z 1420 roku, związane z rewolucją husycką. Vyšehrad obległy wówczas wojska husyckie, które pokonały katolicką odsiecz w bitwie w pobliżu obwarowanego kościoła św. Pankracego. Nie mając szans na długotrwałą obronę, garnizon zamku poddał się, a husyci spustoszyli i zniszczyli zamek wraz z kościołem św. Wawrzyńca. Jego relikty na kilka stuleci ukryte zostały pod ziemią oraz w przyległych, nowożytnych zabudowaniach, aż do czasu odkrycia i prac archeologicznych z 1903 roku.
Architektura
Kościół św. Wawrzyńca zbudowany został tuż za obwarowaniami głównej części grodu, w bliskiej odległości od rezydencji władców czeskich, na miejscu które wcześniej zajmował przedromański tetrakonchos św. Klemensa, a więc sakralna budowla na planie równoramiennego krzyża, z czworobocznym prezbiterium być może zakończonym apsydą. Kościół św. Wawrzyńca wzniesiono z kwadr opoki, spojonych zaprawą z minimalną zawartością wapna. Posiadał formę trójnawowej bazyliki z transeptem i czworobocznym prezbiterium. Po stronie wschodniej zarówno prezbiterium jak i ramiona transeptu posiadały półkoliste apsydy. Całość osiągała 21 metrów długości i 14 metrów szerokości w transepcie, była to więc budowla stosunkowo nieduża. W odróżnieniu od dwuchórowego kościoła św. Piotra i Pawła, bazującego jeszcze na tradycji ottońskiej, kościół św. Wawrzyńca uzyskał progresywniejszy układ, zdobywający wówczas popularność w Europie Środkowej pod wpływem klasztoru w Cluny.
Kościół dostępny był poprzez portal od zachodu. Wewnątrz nie posiadał empory ani krypty i poza nawą środkową był podsklepiony. Nawę główną przedzielono trzema parami kwadratowych filarów, pomiędzy którymi znajdowały się półkoliste arkady. Za nimi szły cztery masywne filary przecięcia naw, prawdopodobnie dźwigające kopułę. Każda z naw bocznych posiadała cztery rozdzielone gurtami przęsła sklepienia krzyżowego, wsparte na filarach i na płaskich lizenach. Sklepienie krzyżowe posiadał też transept, w północnym ramieniu wraz z nawą boczną podzielony na dwie kondygnacje, każdą z własną apsydą. Przypuszczalnie dolną przestrzeń stanowiła zakrystia, natomiast piętro stanowiło być może skarbiec lub „camera ducis”, czyli komnatę książęcą. Od zewnątrz kościół przedzielono lizenami, których układ nie zgadzał się jednak z podziałem wewnętrznym. Prawdopodobnie więc wnętrze korpusu oświetlały jedynie okna nawy głównej, gdyż okna w nawach bocznych wpadałyby na sklepienia.
Posadzkę prezbiterium kościoła wyłożono sześciokątnymi płytkami z wypalonej gliny, na których widniały reliefowe wizerunki sfinksa, gryfa, lwa i cesarza Nerona. Sfinks i gryf zostały ułożone w pozycji heraldycznej, podobnie jak lew. Jego odpowiednik, Neron, został przedstawiony w rzucie od przodu, ze stylizowaną koroną i berłem oraz oznaczeniem napisem o lustrzanym odbiciu. Miejsca pomiędzy sześciobocznymi kaflami wypełniono gładką, trójkątną kostką, na obrzeżach zaś wyłożono prostokątne płytki z motywem roślinnym. Niezwykły efekt nawierzchni wzmocnił jej kolor – czerwona wypalona glina przeplatana czarnymi malowidłami. Do prezbiterium prowadziły dwa stopnie wykonane z czerwonego piaskowca.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z bryły kościoła zachowała się tylko nawa północna oraz północna część transeptu, wtopione w nowożytny dom dziekana, przy czym obie przestrzenie dawnego transeptu nadal posiadają własne apsydy i oryginalne sklepienia krzyżowe. Pozostała część kościoła to jedynie relikty fundamentów i murów przyziemia, odkryte w trakcie prac archeologicznych i obecnie chronione współczesnym stropem. Pośród nich wyjątkowo cennym zabytkiem jest posadzka z około 1085 roku, uznawana za jeden z najcenniejszych zabytków na terenie Vyšehradu. Widoczny od zachodu portal jest elementem pseudoromańskim z czasów renowacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boháčová I., Nechvátal B., Historie a současná obnova archeologického areálu s bazilikou sv. Vavřince v prostoru NKP Praha-Vyšehrad, „Zprávy památkové péče”, 74/1, 2014.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Nechvátal B., Knížecí a královská akropole na Vyšehradě (Přehled výzkumu a problematiky), „Archæologia historica”, roč. 38, č. 1, 2013.
Soukupová H., K problematice Vyšehradu, „Pruzkumy památek XII”, 2/2005.