Historia
Pierwsza wzmianka o kościele św. Castulusa na Starym Mieście praskim odnotowana została w źródłach pisanych w 1234 roku. Dotyczyła ona romańskiej budowli, prawdopodbnie wzniesionej około połowy XII wieku, pełniącej funkcje parafialne dla północno – wschodniej części Pragi. Prawo patronatu, a konkretnie prawo do zgłaszania księży na wakujące urzędy plebanów miały do niego czeskie królowe. Powiązania z elitą panującą przejawiało się również w szeregu darowizn, głównie fundacji ołtarzy, choć i tak kościół św. Castulusa ustępował bogactwem zlokalizowanym bliżej rynku kościołom św. Mikołaja czy Matki Boskiej przed Tynem.
Budowa gotyckiego kościoła na miejscu romańskiej świątyni miała miejsce w pierwszej połowie XIV wieku. Prowadzono ją tak, by stara budowla mogła być jak najdłużej użytkowana, a więc rozpoczęto od prezbiterium, a dopiero po jego ukończeniu zburzono romański korpus nawowy, na miejscu którego około połowy XIV wieku zbudowano niesymetryczną pseudobazylikę o znacznie większych rozmiarach. Prace budowlane trwały jeszcze w 1375 roku, kiedy to nad zakrystią konsekrowana miała zostać kaplica Wszystkich Świętych.
W pierwszej połowie XV wieku kościół miał zostać uszkodzony na skutek wojen husyckich i powodzi. Odtąd do 1624 roku pełnił funkcję świątyni utrakwistycznej, następnie ponownie katolickiej. W 1689 roku budowlę zniszczył pożar, po którym naprawy w nawie głównej i prezbiterium przeprowadzono w stylistyce barokowej. Kolejne nowożytne prace remontowe na większą skalę prowadzono w drugiej połowie XIX wieku.
Architektura
Kościół św. Castulusa zbudowany został w północno – wschodniej części Pragi, od XIII wieku wewnątrz obwodu kamiennych miejskich murów obronnych, przy drodze prowadzącej do osady Poříčí, w XIV wieku włączonej w obręb Nowego Miasta praskiego. W okresie romańskim był trójnawową bazyliką utworzoną z kamiennych ciosów, o całkowitej szerokości korpusu nawowego wynoszącej 14 metrów, przy czym szerokość nawy głównej była dwukrotnie większa niż naw bocznych. Po stronie wschodniej kościół św. Castulusa przypuszczalnie zakończony był podobnie do pobliskiego kościoła św. Piotra na Poříčí, a więc mógł posiadać czworoboczne prezbiterium na przedłużeniu nawy głównej, zamknięte od wschodu półkolistą apsydą.
Gotycki kościół z XIV wieku uzyskał formę pseudobazyliki o niesymetrycznym układzie, gdyż oprócz nawy południowej i czteroprzęsłowej nawy głównej, po północnej stronie otrzymał dwie równej wysokości nawy boczne (ponownie wzoru dla kościoła św. Castulusa mógł dostarczyć korpus nawowy kościoła św. Piotra na Poříčí). Na wschodzie nawa główna łączyła się z prostokątnym przęsłem prezbiterium, zamkniętym przęsłem wielobocznym (pięć boków ośmioboku). Ponadto po północnej stronie prezbiterium umieszczono piętrową zakrystię o wschodnim trójbocznym zamknięciu, a na miejscu zachodniego przęsła nawy południowej nadbudowano czworoboczną wieżę. Północne wejście do kościoła już w okresie gotyku poprzedzono niewielką kruchtą, umieszczoną przy trzecim przęśle od zachodu.
Od strony zewnętrznej mury kościoła wzmocniły uskokowe przypory, osadzone przy prezbiterium, nawie głównej oraz przy skrajnej nawie północnej. Podziały poziome wprowadzono za pomocą cokołu i gzymsów (kapnikowych, koronujących, kordonowych na elewacjach wieży). Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołuczne, stosunkowo szerokie okna o obustronnych rozglifieniach, umieszczone równo na osiach przęseł. W korpusie okna utworzono od południa, zachodu i północy. Dodatkowo jedno okno przepruto w ścianie wschodniej nawy północnej, zapewne by lepiej doświetlić większą, dwunawową przestrzeń północną. W prezbiterium okna były wyższe, ze względu na zakrystię przeprute tylko od wschodu i południa. Pierwotnie zapewne wszystkie otwory okienne wypełnione były maswerkami.
Dwie północne nawy boczne uzyskały taką samą szerokość i długość jak nawa główna. Przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi na planie krótkich prostokątów z dłuższymi bokami równoległymi do osi kościoła. Żebra opuszczono bez pośrednictwa konsol na trzy smukłe, okrągłe w przekroju filary, które zapewniły rozproszenie światła w obszernym wnętrzu. Na ścianach obwodowych zastosowano wsporniki zdobione płaskorzeźbionymi liśćmi i maskami (tzw. zielony człowiek) zastosowano, przy czym wyprowadzenia żeber nie zostały umieszczone na linii filarów, co wskazywałoby na przerwę w pracach budowlanych lub zmiany planów.
Stan obecny
Dwunawowa północna część korpusu kościoła należy dziś do najokazalszych wnętrz przedhusyckiej architektury Pragi. Ważnym zabytkiem są również pozostałości malowideł ściennych z końca XIV wieku w zakrystii. Niestety pozostała część wnętrza została mocno przebudowana w czasach baroku i późniejszych. Gotyckie sklepienia nie zachowały się ani w nawie głównej, ani w prezbiterium, przy czym barokowe założone są o jeden metr niżej niż pierwotne. Od strony zewnętrznej kościół zachował gotycką bryłę, choć część z okien została zmodernizowana, a wszystkie utraciły maswerki. Przebudowana została także kruchta północna, szczyt zachodni, portal zachodni, zwieńczenie wieży, wieżyczka na kalenicy dachu prezbiterium. W całości nowożytnym dodatkiem jest kruchta południowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Huml V., Pražské kostely sv. Michala a sv. Haštala na Starém Městě ve světle nových archeologických výzkumů, „Archaeologia historica”, 21/1996.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.