Historia
Klasztor na wzgórzu Strahov (Mons Sion) według średniowiecznej tradycji powstać miał na miejscu opanowanym przez zbójców, jednak bardziej prawdopodobne było ufundowanie konwentu na miejscu świeckiej osady, służebnej wobec zamku praskiego na Hradczanach. Początki klasztoru związane było z osobą biskupa ołomunieckiego Jindřicha Zdíka, który w drodze do Ziemi Świętej zainteresował się zakonem św. Augustyna. Około 1140 roku na Strahovie osiedlił on konwent z opatem Blažejem na czele, przypuszczalnie związany z regułą Strażników Grobu Świętego, czyli kanoników św. Augustyna, z którymi zapoznał się w Palestynie. Fundacja ta jednak zakończyła się niepowodzeniem i musiała zostać powtórzona w 1142 roku. Tym razem z inicjatywy księcia Władysława II i jego małżonki Gertrudy, przy wsparciu Jindřicha Zdíka, sprowadzono mnichów premonstrateńskich z nadreńskiego klasztoru w Steinfeld. Pierwsi zakonnicy pod przewodnictwem prepozyta Eberwina przybyli na Strahov w latach 1143-1144, choć sam Eberwin po krótkim czasie wrócił, pozostawiając na czele konwentu Gotšalka, a następnie opata Gezo.
Pierwsze zabudowania klasztorne najpewniej wzniesione były z drewna, być może przy wykorzystaniu zabudowań pozostawionych przez kanoników augustiańskich. Jako pierwszą budowlę murowaną wzniesiono romańską bazylikę, w której w 1150 roku miał zostać pochowany jeden z jej fundatorów, Jindřicha Zdík, a także, jeszcze w tym samym roku, księżniczka Gertruda. Musiała więc być już wówczas ukończona jakaś część świątyni. Ciało Władysław II, zmarłego w 1175 roku w Miśni, zostało przewiezione do Strahova w czasach rządów Sobiesława II, a więc do 1178 roku. W 1182 roku kościół klasztorny miał być po raz drugi konsekrowany, co zapewne związane było z rozbudową prezbiterium lub ukończeniem prac budowlanych nad całością kościoła.
W 1258 roku klasztor zniszczony został na skutek pożaru. W trakcie napraw prowadzonych za opata Jana, najprawdopodobniej dobudowano kaplicę św. Urszuli i usunięto szkody, które przypuszczalnie nie dotknęły w większym stopniu samego kościoła klasztornego. Zniszczone zostały jedynie drewniane stropy korpusu, zastąpione następnie wczesnogotyckimi sklepieniami. O wiele większe zniszczenia poczynili husyci w 1420 roku, bowiem remonty i odbudowa trwały aż do drugiej połowy XV wieku. W ich ramach między innymi przebudowano romańską kaplicę św. Erharda, którą na zakończenie prac rekonsekrowano w 1486 roku pod wezwaniem św. Feliksa i Adaukta. W 1492 roku odnotowano w źródłach pisanych, iż „burzliwe powietrze” uszkodziło wieżyczkę z dzwonem na kaplicy św. Katarzyny, odnowioną na początku XVI wieku. Kolejne lata XVI stulecia, za sprawą postępującej reformacji, przyczyniły się do podupadnięcia konwentu, a zarazem braku większych inwestycji budowlanych.
Nowożytne przekształcenia klasztoru zaczęto wprowadzać na większą skalę w latach 1601-1605, za opata Jana Lohelia. Przebudowa ta zapewne miała cele ideowe, wiązała się bowiem z wprowadzeniem nowych wież bocznych kościoła, zamiast kojarzonych ze świątyniami protestanckimi wież zachodnich. W 1602 roku cesarz Rudolf II nakazał przebudować średniowieczną kaplicę św. Feliksa i Adaukta, jako wotum dziękczynne za przetrwanie epidemii morowej z 1599 roku. Nową budowlę wyświęcono w 1610 roku pod patronatem św. Rocha. Następnie w 1613 roku powstały nowe zabudowania opackie, założono też przy udziale włoskich mistrzów późnorenesansowe ogrody. W latach 1614-1624 przebudowano romańską klauzurę, a zwłaszcza jej wschodnie skrzydło. W 1627 roku do Strahova sprowadzono relikwie św. Norberta, patrona zakonu, co mogło dać asumpt do kolejnych modernizacji, bowiem trzy lata później utworzono nową fasadę kościoła klasztornego.
Wielkie straty dla klasztoru spowodowała Szwedzka okupacja Pragi z 1648 roku. Doszło do zniszczeń zabudowań, wywieziono jako łup wojenny zbiory biblioteczne, spustoszono ogrody. Odbudowa z drugiej połowy XVII wieku wiązała się z wprowadzeniem w architekturę klasztoru stylistyki wczesnobarokowej. Kolejne prace prowadzono w okresie pełnego baroku, w ramach odbudowy z pożaru z 1742 roku. XIX stulecie nie przyniosło już większych przekształceń zabudowań klasztornych. Po przejęciu władzy przez komunistów w 1950 roku strahovski konwent zamknięto. Dało to sposobność do rozpoczęcia badań archeologicznych zabytkowego założenia i częściowego odsłonięcia romańskich reliktów zabudowy.
Architektura
Klasztor zbudowany został na wschodnim skraju wzgórza Strahov, pierwotnie poza miejską zabudową Pragi. Od wschodu ograniczony był stromym stokiem wzniesienia górującego nad Malą Straną, podczas gdy na północy teren opadał łagodniej ku dolinie strumienia, spływającego do Wełtawy po północnej stronie zamku praskiego. Od strony zachodniej i południowej zapewne nie było większych przeszkód naturalnych. W obręb fortyfikacji lewobrzeżnej Pragi klasztor dostał się w czasie rozbudowy miejskich murów obronnych z czasów Karola IV. Odtąd linia obwarowań stanowiła zarazem granicę klasztoru od północy i zachodu, a także w nieco większej odległości od południa.
Romański kościół klasztorny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny był trójnawową bazyliką z transeptem, zamkniętą po stronie wschodniej trzema półkolistymi, szerokimi, usytuowanymi w jednej linii apsydami. Środkowa utworzona została na przedłużeniu nawy głównej, północna i południowa przy ścianie bocznej transeptu. Co charakterystyczne, wszystkie były jednakowej wielkości. Po stronie zachodniej fasadę kościoła prawdopodobnie tworzyły dwie czworoboczne wieże, flankujące przęsło międzywieżowe, choć nie można wykluczyć wież po wschodniej stronie naw bocznych, z których ukończona miałaby zostać tylko jedna, południowa. Całość wzniesiona była z opokowych kwadr, połączonych zaprawą z ukośnie podciętymi spoinami. Wnętrze pierwotnie przykryte było drewnianymi, płaskimi stropami, jedynie apsydy mogły być zwieńczone konchami. Przypuszczalnie zamierzano podsklepić transept z masywnymi, krzyżowymi filarami, ale w okresie romańskim zapewne przedsięwzięcia tego nie zrealizowano. Kościół oświetlać musiały niewielkie, rozglifione okna romańskie. Korpus rozdzielały dwa rzędy pięciu arkad, przy czym w jego zachodniej części prawdopodobnie mieściła się empora. Chór z sediliami zakonników znajdował się na wysokości arkad wschodnich, szerszych od pozostałych.
Po północnej stronie transeptu kościoła znajdowała się niewielka późnoromańska kaplica, składająca się z nawy, zachodniego, wtórnie dostawionego przedsionka i drobnej półkolistej apsydy. Nawa kaplicy posiadała trzy przęsła sklepienia krzyżowego, a apsyda konchę. Kolejna kaplica przystawiona została w drugiej połowie XIII wieku do północnej ściany nawy bocznej. Posiadała ona prostszą formę, na rzucie prostokąta o wymiarach 10 x 4,5 metra, przystawionego krótszą ścianą do boku transeptu. Być może powstała na miejscu starszej kaplicy. Od zachodu mogła sąsiadować z kolejnym pomieszczeniem flankującym nawę północną. W drugiej połowie XIII wieku założono też w kościele sklepienia z jajowatymi w przekroju żebrami, umieszczone w nawach i transepcie na nowo utworzonych arkadach. W okresie pełnego gotyku do kościoła dobudowano południową kaplicę Świętych Aniołów, a w jednej z zachodnich wież utworzono kaplicę św. Macieja. Na przełomie XIV i XV miał także zostać utworzony przedsionek przed zachodnim wejściem, w którym umieszczono kaplicę Zwiastowania NMP.
Zabudowania klasztornej klauzury usytuowane zostały po południowej stronie kościoła. Wzniesiono je z tego samego materiału budowlanego, mianowicie z układanych w regularne warstwy ciosów o średnich i niewielkich rozmiarach. Całość tworzyła trzy skrzydła otaczające wraz z przyległymi krużgankami obszerny, kwadratowy wirydarz o wymiarach 30 x 30 metrów, przy czym do skrzydła wschodniego dobudowano dwa młodsze ale jeszcze romańskie, poprzeczne budynki. Jeden z nich zajmowała zapewne kuchnia, drugi infirmeria. Jako, że północne ramię krużganka przystawiono do krańca ramienia transeptu, to nietypowo większa jego część nie sąsiadowała z korpusem kościoła. Wytworzona została w ten sposób wolna alejka sięgająca aż do fasady kościoła. Krużganek już w okresie romańskim przykryty został sklepieniem krzyżowym, podzielonym na 9 przęseł w każdym ramieniu (w tym po dwa współdzielone, narożne). W drugiej połowie XIV wieku północne i zachodnie ramię krużganka zostało powtórnie przesklepione. Do wirydarza krużganek otwierał się półkolistymi przeźroczami, dzielonymi kolumienkami z drobnymi, piaskowcowymi kapitelami. Przy południowym ramieniu, w pobliżu refektarza, znajdowała się półkolista budowla lawatarza, ze zbiornikiem o głębokości 3 metrów, w którym zakonnicy mogli się umyć przed posiłkami. Z lawatarza woda spływała systemem kamiennych kanałów do trapezowatego w planie basenu pośrodku wirydarza. System kanałów obiegał też inne części klasztoru, pozwalając na odwodnienie gruntu i zapewnienie wody w latrynach.
Skrzydło wschodnie, usytuowane na osi północ – południe, wysunięte było przed apsydy kościoła. Jego pomieszczenia rozpoczynały się od północy zakrystią, następnie znajdował się dwuprzęsłowy korytarz z furtą wiodącą ku wschodniej części klasztoru, a z jego południową ścianą związane były schody wiodące do dormitorium na piętrze skrzydła. Za schodami znajdowała się wyjątkowo duża sala kapitulna, miejsce codziennych zgromadzeń, obrad i sądów. Posiadała ona dwie nawy i pięć przęseł w linii północ – południe, wszystkie przykryte sklepieniem krzyżowym. Na krużganek kapitularz otwierał się osiowo umieszczonym portalem, a także czterema przeźroczami, przez które obradom mogli się przysłuchiwać bracia świeccy i nowicjusze. Przeźrocza były dwudzielne (skrajne) i trójdzielne (wewnętrzne), osadzone w półkolistych wnękach i przedzielone pojedynczymi lub zdwojonymi kolumienkami. Ostatnie dwa pomieszczenia skrzydła wschodniego wzniesiono na planach zbliżonych do kwadratów o wymiarach 8,5 x 8 metrów. Przypuszczalnie było to audytorium i kalefaktorium, oba przykryte sklepieniami krzyżowymi z centralnymi filarami. Całe pierwsze piętro skrzydła zajmowało wspomniane powyżej dormitorium. Było ono podsklepione, sześcioprzęsłowe i podzielone dwoma ściankami działowymi.
Skrzydło południowe, co nieczęste w średniowiecznych klasztorach, również posiadało dwie kondygnacje, z których górna dostępna była schodami umieszczonymi w grubości muru w pomieszczeniu sąsiadującym ze skrzydłem wschodnim. Pomieszczenie to miało wymiary 8 x 3,5 metra i było przykryte dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym. Z pewnością miało głównie funkcję komunikacyjną, bowiem oprócz wspomnianego portalu do skrzydła wschodniego, łączyło się z krużgankiem i z ogrodami na zewnątrz. Środkową, największą salę o wymiarach 8,5 x 23 metry, zajmował w przyziemiu skrzydła południowego refektarz, miejsce posiłków i najważniejszych uroczystości. Jego wnętrze podzielone było na trzy duże przęsła ze sklepieniem krzyżowym, odważnie rozpiętym bez użycia środkowych podpór. Monumentalności sali dawała znaczna wysokość, sięgająca około 6 metrów, a więc o 2 metry wyżej niż pozostałych pomieszczeń skrzydła. Po stronie zachodniej z refektarzem sąsiadowała najstarsza kuchnia klasztorna, mimo zagrożenia zaprószeniem ognia, przykryta jedynie drewnianym stropem. Od południa ze skrzydłem sąsiadowało sześć niewielkich, ułożonych w jednym trakcie pomieszczeń, zapewne wszystkich o przeznaczeniu gospodarczym. Pomieszczenia te wbudowano w przestrzeń między klauzurą a murem otaczającym klasztor. Część z nich była podsklepiona krzyżowo i kolebkowo.
Zachodnie skrzydło klauzury, podobnie jak północny krużganek, nie stykało się z murami korpusu kościoła, ale pozostawiało wolną przestrzeń między nimi. Północne, zbliżone do kwadratu pomieszczenie o wielkości około 8 x 8 metrów, dostępne było z krużganka za pośrednictwem małego przedsionka, z którego też wchodziło się do schodów w grubości muru, wiodących na pierwsze piętro. Od strony zachodniej pomieszczenie oświetlały dwa obustronnie rozglifione okna, zaś w ścianach północnej i południowej utworzono duże wnęki, rodzaj półek do odkładania magazynowanych przedmiotów. Kolejne pomieszczenie założono na rzucie kwadratu, ze sklepieniem krzyżowym opartym na środkowym filarze. Oświetlane było od zachodu tylko jednym oknem. Jako, że izba ta miała wejście z zewnątrz (prostokątny portal w półkolistej wnęce), mogła służyć zakonnikowi przyjmującemu interesantów klasztoru i sprawującemu nadzór nad cellarium. Główną salą przyziemia skrzydła zachodniego było dwunawowe, pięcioprzęsłowe pomieszczenie klasztornej piwnicy o wymiarach 21 x 8,5 metra, którego sklepienie podpierał rząd czterech filarów z sześciennymi głowicami. Jako największe pomieszczenie magazynowe konwentu, miało ono szeroki wjazd dla wozów od zachodu oraz węższe połączenie z krużgankiem. Od zachodu oświetlane było czterema półkolistymi oknami, ponadto cztery okna przeprute były w stronę krużganka. Te drugie miały od wewnątrz czworoboczną formę, były szeroko rozglifione, a od strony krużganka posiadały kształt szczelinowy o szerokości jedynie 10 cm.
Zachodnie skrzydło posiadało ponad przyziemiem jeszcze dwie kondygnacje. Z nich środkowa dostępna była z zewnątrz portalem, do którego musiały prowadzić drewniane schody, i oświetlana romańskimi oknami ułożonymi na różnych poziomach. Okna zachodnie najwyższej kondygnacji były większe i rozmieszczone równomiernie. Od wschodu, podobnie jak w przyziemiu znajdowały się otwory szczelinowe, rozdzielone między kondygnacjami romańskim, kamiennym gzymsem. Skrzydło przykryte było dwuspadowym dachem, opartym od północy na szczycie o wysokości 19 metrów. Przedzielał go prosty gzyms, w sąsiedztwie którego na wspornikach w murze mógł być osadzony jednospadowy daszek zacieniający alejkę między kościołem a klauzurą.
We wschodniej części klasztoru w drugiej połowie XII wieku wzniesiony został budynek z którego korzystał Władysław II. Była to budowla pałacowego charakteru, wyposażona w ogrzewane pomieszczenie. Zachodnią część klasztoru zajmował gospodarczy dziedziniec, najpewniej zajmowany przez zabudowania takie jak spichrze, obory, stajnie, czy odnotowany w 1277 roku młyn wiatrowy. Pośród zachodnich zabudowań wyróżniał się duży, prostokątny budynek o wymiarach 8,5 x 30 metrów, usytuowany na linii północ – południe. W północno – zachodniej części klasztoru znajdowała się kaplica św. Erharda, pełniąca rolę kościoła farnego dla okolicznej ludności świeckiej. W okresie gotyku została ona przebudowana i wyświęcona pod nowym wezwaniem św. Feliksa i Adaukta.
Stan obecny
Klasztor strahovski posiada dziś w większości barokową formę, choć kościół częściowo zachował pierwotny układ przestrzenny. W czasie późnorenesansowej przebudowy usunięty został transept, w miejsce jego ramion utworzono wieże, zanikły natomiast romańskie wieże zachodnie, poprzedzone długą na 7 metrów XVII-wieczną fasadą. Całkowicie utraciły pierwotne cechy stylistyczne zewnętrzne elewacje i wnętrze kościoła. Średniowieczne zabudowania klasztorne, dziś w dużej części ukryte pod nowożytnym płaszczem, uchodzą za jeden z najlepiej zachowanych na terenie Pragi zespołów romańskiej zabudowy. Spośród pomieszczeń klauzury najwięcej romańskich murów usunięto w obrębie skrzydła wschodniego, którego kapitularz uległ gruntownej przebudowie. W skrzydle zachodnim zachowało się romańskie pomieszczenie w przyziemiu (pozbawione podziałów wewnętrznych dawne trójprzestrzenne cellarium), włącznie z widocznymi od zewnątrz zamurowanymi oknami, półkami ściennymi i śladami po sklepieniach wewnątrz. We wschodnim ramieniu krużganka zobaczyć można częściowo rekonstruowane przeźrocza i wejście do romańskiego kapitularza. Kwadrowe elewacje widoczne są w pozostałych ramionach krużganka, czy na piętrze skrzydła wschodniego (dawne dormitorium). Warto zwrócić też uwagę na wejście do romańskich schodów na piętro skrzydła zachodniego, a także na w pełni zachowany północny szczyt skrzydła zachodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.