Historia
Fundacja klasztoru augustiańskiego bezpośrednio związana była z utworzeniem Nowego Miasta praskiego przez Karola IV w 1348 roku. W ramach tej inwestycji wybudowane zostały nowe miejskie mury obronne, wytyczona została sieć ulic i zaczęła powstawać nowa zabudowa wraz ze służącymi jej kościołami. Rozpoczęta w 1350 – 1351 roku budowa konwentu augustiańskich kanoników łączyła się także z ideowym programem cesarza i króla czeskiego, który za swego patrona uważał Karola Wielkiego, i który pragnął fundacją tą odwoływać się do okazałego kościoła koronacyjnego frankońskiego władcy. Prace budowlane powierzono królewskiemu warsztatowi, być może nadzorowanemu przez słynnego architekta Matthiasa z Arrasu, autora między innymi prezbiterium katedry św. Wita. Naleganiem Karola IV nieukończony jeszcze kościół klasztorny konsekrował w 1377 roku arcybiskup Jan Očko z Vlašimia.
W czasie wojen husyckich konwent został splądrowany i opuszczony przez kanoników. W 1434 roku miasto oddało zabudowania w ręce prywatne, lecz już w 1437 roku augustianie wrócili i rozpoczęli pierwsze, prowizoryczne naprawy. Gruntowny remont i odbudowa nastąpiły dopiero po uspokojeniu sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej królestwa w drugiej połowie XV wieku za rządów Władysława Jagiellończyka. Prawdopodobnie brał w nich udział architekt Hans Spiess, który założył w kościele nowe sklepienia. Odnowiona budowla została w 1498 roku ponownie konsekrowana.
W 1572 roku opat Mikuláš Venc zwrócił się do władcy z prośbą o wspomożenie podupadłego konwentu i jego zabudowań. Rozpoczęto wkrótce potem naprawy, w trakcie których w 1575 roku kościół klasztorny po raz kolejny podsklepiono, co ciekawe jeszcze w stylistyce późnogotyckiej. Część z tych prac poszła na marne na skutek pożaru z 1603 roku, a zwłaszcza zniszczeń spowodowanych w 1611 roku przez wojska pasawskie i wystąpienia ulicznego motłochu. W trakcie rozruchów okrutnie zabity miał zostać opat i kilku miejscowych kanoników. W kolejnych latach rozpoczęto usuwanie zniszczeń, ale naprawy na większą skalę umożliwiło dopiero zakończenie działań wojny trzydziestoletniej oraz zwrócenie majątku klasztoru po 1629 roku za opata Ezechiela Virčkovskiego. Prace z drugiej połowy XVII wieku prowadzone były już stylistyce barokowej i kontynuowane w pierwszej połowie XVIII stulecia. W 1785 roku klasztor decyzją cesarza Józefa II został zlikwidowany i zamieniony na szpital dla nieuleczalnie chorych, co wiązało się z przekształceniami zabudowań dla ich nowych funkcji, prowadzonymi w latach 1789 – 1791, 1808 i 1865 – 1866.
Architektura
Klasztor założono w najwyżej położonym miejscu Nowego Miasta praskiego, w narożu utworzonym przez miejskie mury obronne w południowo – wschodniej części miasta, w niedalekiej odległości od zamku Vyšehrad. Składał się on z kościoła Wniebowzięcia Panny Marii oraz przyległych do niego od zachodu zabudowań klasztornych. Od południa i wschodu w bliskiej odległości przebiegały obwarowania miejskie, za którymi strome skarpy opadały ku dolinie strumienia Botič. Okolica klasztoru w XIV wieku była jeszcze słabo zaludniona i niezabudowana. Łączył się on drogą zachodnią z Vyšehradem, a ku północy biegł szlak w stronę bramy Świńskiej, kościoła farnego św. Szczepana i nowomiejskiego placu rynkowego z ratuszem.
Kościół klasztorny otrzymał nietypowy dla czeskiej architektury gotyckiej kształt, składający się w planie z ośmiobocznego korpusu nawowego, przyległego od wschodu krótkiego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu i niewysokiej, kwadratowej wieży po stronie zachodniej, z wciśniętą w jej południowo – wschodni kąt wieżyczką schodową. Całość budowli poza wieżą opięta została od zewnątrz uskokowymi przyporami, a korpus nawowy zwieńczono wysokim, gotyckim dachem wielopołaciowym z wieżyczką na samej górze. Druga wieżyczka na sygnaturkę znalazła się na kalenicy dachu prezbiterium.
Elewacje zewnętrzne kościoła urozmaiciły gzymsy: cokołowy, podokienny, wieńczący, a także liczne wysokie okna o ostrołucznych zwieńczeniach, przebite pomiędzy uskokowymi przyporami. Wypełniono je trójdzielnymi maswerkami w nawie oraz dwudzielnymi maswerkami w nieco węższych oknach prezbiterium. W ścianie północnej utworzono główny, ostrołuczny portal wejściowy, którego ościeża załamały ciąg gzymsu podokiennego. Na jego zdobionych liśćmi dwóch kapitelach założono profilowaną zewnętrzną archiwoltę, zdobioną gotyckimi żabkami i kwiatonem w kluczu. Pozostała część obramienia wyróżniała się bardzo bogatym profilowaniem, poprowadzonym bez przerywania od cokołu, przez całą wysokość, do jednego punktu na osi portalu.
Wewnątrz kościoła nawę od prezbiterium oddzielała arkada tęczy, bogato zdobiona zestawem trzech gruszkowych profili. Prezbiterium pierwotnie przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad przęsłem prostokątnym oraz sklepieniem siedmiodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Nawę przypuszczalnie początkowo przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe i trójpodporowe w czterech przęsłach narożnych, oparte na czterech kolumnach, symetrycznie rozłożonych pośrodku budowli. Później zastąpiło je bogate sklepienie późnogotyckie tworzące rysunek gwiazdy ośmioramiennej. Żebra pierwotnego sklepienia nawy opadały na krótkie służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi oraz maswerkowe konsole przy arkadzie tęczy. Służek nie przecinał podokienny gzyms, dlatego wnętrze miało wybitnie wertykalny charakter. W wielobocznym zamknięciu prezbiterium zastosowano dla sklepień wiązki służek, przebijających się przez podokienny gzyms aż do posadzki. W prostokątnym przęśle prezbiterium umieszczono też wiązki służek, ale już bez podokiennego gzymsu. Sposób podpierania sklepień w kościele był więc zorganizowany hierarchicznie, z teoretycznie najbogatszym rozwiązaniem w najważniejszej części, gdzie znajdował się ołtarz główny.
Średniowieczne zabudowania klasztorne składały się z trzech głównych skrzydeł otaczających wraz z krużgankami kwadratowy w planie wirydarz oraz krótkiego aneksu łączącego wieżę kościoła ze skrzydłem północnym. Dodatkowo po stronie zachodniej wysunięte było jeszcze jedno skrzydło zabudowań o nieco szerszej części zachodniej od wschodniej. Skrzydło południowe w okresie gotyku było dwupiętrowe, oświetlane małymi oknami na poziomie pierwszego piętra oraz dużym oknem ostrołucznym, przebitym w prostokątnej kaplicy Karola Wielkiego zajmującej obydwie kondygnacje.
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia Panny Marii pomimo wielokrotnych pożarów i zniszczeń zachował się do czasów współczesnych, choć w stylistyce częściowo barokowej. Elewacje z profilowanymi gzymsami zostały otynkowane, na nawę, prezbiterium i wieżę założono nowożytne hełmy, od południa dostawiono aneks ze schodami, a w zbarokizowanym wnętrzu pierwotne sklepienia widoczne są tylko w prezbiterium. Późnogotyckie sklepienie nawy pochodzi z 1575 roku. Przebudowane zostały znacznie także zabudowania klasztorne po zachodniej stronie kościoła (oraz powiększone o barokowy budynek prałatury), choć pod tynkami wszystkich ich czterech głównych skrzydeł kryją się mury gotyckie. Obecnie swą siedzibę ma w nich Muzeum Policji Republiki Czeskiej. Spośród zachowanych detali architektonicznych klasztoru prawdopodobnie najcenniejszym pozostaje portal północny kościoła, charakteryzujący się wielką kompozycją perspektywiczną, antycypującą podobne dzieła z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Laňka J., Kostel Nanebevzetí Panny Marie a sv. Karla Velikého na Karlově, Praha 2016.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.