Historia
Zamek został wzniesiony przed 1287 rokiem przez Půtę z rodu Drslaviców, w ramach akcji kolonizacyjnej niezamieszkanych i jeszcze gęsto porośniętych lasami, przygranicznych ziem Królestwa Czeskiego. W rejonie Gór Orlickich do działalności osadniczej zachęcani byli przez władców między innymi przedstawiciele rodu Drslaviców, którzy otrzymali okoliczne ziemie w lenno.
W 1311 roku wnuk Půty, Procek z Potštejna, wziął udział w spotkaniu czeskiej szlachty w Pradze, w sprawie wyboru na tron króla Jana Luksemburskiego. Na spotkaniu tym wdał się w spór z patrycjuszem Peregrinem Pušem i został zamordowany. Syn Procka, Mikuláš z Potštejna, postanowił pomścić ojca, zabijając rok później Peregrina, za co miał zostać ukarany przez Jana Luksemburskiego grzywną i więzieniem. W następnych latach Mikuláš stał się jednym z największych przeciwników króla, atakującym zwolenników Jana, a także kupieckie karawany przejeżdżające przez jego ziemie. Z tego powodu w 1339 roku zamek Potštejn został oblężony i zdobyty przez wojska margrabiego morawskiego Karola, późniejszego króla i cesarza Karola IV Luksemburskiego. Mikuláš zginął w trakcie oblężenia, przygnieciony podkopaną i następnie zawaloną przez napastników wieżą, a zamek został po dziewięciu tygodniach walk zniszczony. W 1341 roku król Jan zwrócił większość majątku dziedzicom Mikuláša (którzy zbudowali wówczas nieodległy zamek Velešov), lecz zrujnowany Potštejn został włączony do domeny królewskiej.
Odbudowę mającego duże znaczenie strategiczne zamku przeprowadził po 1355 roku Karol IV. Jeszcze w tym samym roku mianował on na burgrabiego Půtę z Častolovic, a rok później odkupił od Jana z Potštejna okoliczne dobra ziemskie. W kolejnych latach Potštejn był często oddawany w zastaw książętom opolskim i cieszyńskim. W 1395 roku wykupił go król Wacław IV i przekazał Jindřichowi Lacembokovi z Chlumu, a następnie margrabiemu morawskiemu Prokopowi Luksemburskiemu, po którego śmierci w 1405 roku zamek wrócił w ręce królewskie. W latach 1410-1425 Potštejn był w posiadaniu królowej Zofii, żony Wacława IV, po której przypadł królowi Zygmuntowi Luksemburczykowi.
Na początku wojen husyckich zamek dzierżył Půta młodszy z Častolovic, zajadły wróg buntowników. W 1432 roku oblegli oni Potštejn, lecz po pół roku bezskutecznych walk musieli się wycofać. Po śmierci Půty majątkiem zarządzała wdowa po nim, Anna, księżniczka oświęcimska. Sprzedała ona zamek Hynkowi Krušinowi z Lichtemburka, którego syn, Vilém Krušina, odsprzedał w 1454 roku warownię Jerzemu z Podiebradów. Król ten oddał Potštejn w zastaw husycie Bedřichowi ze Strážnicy, który trzymał go aż do swej śmierci w 1459 roku. W 1472 roku Potštejn odziedziczył syn Jerzego, Boček z Kunštátu, a następnie w 1476 bracia, książęta ziębiccy. Około 1495 roku zadłużony Henryk I z Podiebradów został zmuszony sprzedać majątek. Za zgodą króla Władysława II, jako własność dziedziczną kupił go jeden z największych czeskich i morawskich możnowładców owych czasów, Vilém z Pernštejna. Magnatowi temu Potštejn zawdzięczał wielką rozbudowę, po której zamek uzyskał swój ostateczny kształt.
W drugiej połowie XVI wieku, w wyniku upadku finansowego rodu Pernštejnów, zamek musiał zostać sprzedany Václavowi Hrzánowi z Harasova i Jenštejna. Posiadał on Potštejn w latach 1558 – 1570, a następnie niepełnoletnim Adamem Šťastným Hrzánem opiekował się Mikuláš z Vildštejna. Adam był ostatnim właścicielem zamku, który stale na nim zamieszkiwał. Po jego śmierci w 1598 roku Potštejn był w posiadaniu jego córki Anny Kateriny, słynnej z rozrzutnego trybu życia. W 1629 roku sprzedała ona zamek holenderskiemu szlachcicowi Kasparowi Grambowi. Niezamieszkiwany Potštejn popadł wówczas w zaniedbanie, lecz ostateczny cios przyszedł w połowie XVIII wieku, kiedy to ówczesny właściciel, Jan Ludvík Harbuval, rozpoczął szaleńcze poszukiwania mitycznego skarbu Mikuláša z Potštejna. Podczas wielu lat poszukiwań przewiercił on pod zamkiem sieć korytarzy. Skarbu oczywiście nie znalazł, ale Potštejn został całkowicie opuszczony i praktycznie zniszczony.
Architektura
Zamek zbudowano na stojącym samotnie na skraju płaskowyżu wzniesieniu, nad lewym brzegiem rzeki Divoké Orlice. Rzeka ta, płynąca wąską doliną po zachodniej i południowej stronie zamkowego wzgórza, oddzielała je od pozostałej części pogórza. Stoki były wysokie i strome praktycznie z każdej strony, jedynie na wschodzie opadały łagodniej, na rozleglejszym obszarze wydłużonego w stronę szerokiej doliny wzgórza. Pierwotne założenie sprzed 1339 roku zapewne zajmowało zachodnią, najbezpieczniejszą i najwyższą część wzniesienia, lecz jego forma nie jest znana z powodu późniejszych rozbiórek i przekształceń.
Najstarszy zamek z czasów Karola IV miał formę zbliżoną do półokręgu z prostą kurtyną po stronie północno – wschodniej. Dostawiono do niej budynek mieszkalny, usytuowany prawdopodobnie między dwoma kwadratowymi budowlami o wieżowym charakterze (podobnie jak na zamkach Radyne i Kašperk). Całość otaczał drugi, zewnętrzny mur obronny, z grubsza powtarzający obrys głównego obwodu obronnego. Obszar parchamu miał zmienną szerokość w zależności od kształtu terenu. Najwęższy był po stronie południowej, najszerszy na północy.
Po wojnach husyckich powstał trzeci pierścień obwarowań o kształcie zbliżonym do trójkąta, wzmocnionym dwoma cylindrycznymi basztami po stronie północnej i czworoboczną wieżą bramną w północno-zachodnim narożniku (późniejsza czwarta brama). Dodatkowa półokrągła baszta wykuszowa zabezpieczała stronę zachodnią. Zewnętrzną strefę obrony stanowił okrężny przekop i ziemny wał. Jego koronę wykorzystał Jerzy z Podiebradów do wzniesienia czwartego pierścienia murów z ośmioma niedużymi, czworobocznymi, otwartymi od wewnątrz basztami, rozmieszczonymi dość równomiernie na całym obwodzie. Prawdopodobnie służyły one bardziej za schronienie dla straży, niż stanowiły realne wzmocnienie obronności.
Ostateczną formę obwarowania zamku uzyskały w czasach Pernštejnów, kiedy to wzniesiono długą szyję bramną, poprowadzoną od północno – zachodniej czworobocznej wieży bramnej w trzecim pierścieniu murów. Korytarz ten prowadził przez szerokie międzymurze trzeciego i czwartego obwodu, gdzie wzniesiono trzecią bramę zamkową, flankowaną przez cylindryczną wieżę studzienną. Po stronie północno wschodniej szyja opuszczała czwarty obwód obronny. Miejsce to bronione było zespołem drugiej bramy, złożonym z czworobocznej wieży bramnej, szerokiej fosy i ziemnego wału. Lecz nawet tu szyja się nie kończyła, lecz została przedłużona o około 150 metrów dalej na wschód, gdzie zamknęła ją pierwsza brama.
Na przełomie XV i XVI wieku wzniesiono także podłużny budynek o funkcji gospodarczej, przystawiony do północno – wschodniej kurtyny drugiego pierścienia obwarowań. Nowe budynki usytuowano również przy wewnętrznych ścianach murów obronnych zamku górnego, które otoczyły wieńcem całą wschodnią, południową i zachodnią część dziedzińca. Wjazd do rdzenia zamku poprowadzono przez czworoboczną wieżę bramną po stronie południowej. Stamtąd trzeba było objechać połowę zamku górnego międzymurzem, by dostać się do piątej bramy. Umieszczona ona była w czworobocznej wieży bramnej, podobno stojącej na miejscu zawalonej w 1339 roku wieży, pod którą zginął Mikuláš z Potštejna.
Stan obecny
Stanowiący niegdyś jedną z przednich rezydencji feudalnych, zamek zachował się w postaci daleko posuniętej ruiny, z której część zabudowań dodatkowo przekształcono w XVIII wieku na barokowy kościół św. Jana Nepomucena i kaplicę Wszystkich Świętych. W najlepszym stanie przetrwała do dnia dzisiejszego czwarta wieża bramna, w której obejrzeć można ekspozycję dokumentującą historię zamku. Na większości obwodu widoczne są również mury trzeciego pierścienia obwarowań. Zamek udostępniony jest dla turystów i poddawany stopniowej renowacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.