Historia
Klasztor w Plasach założony został w 1144 roku, jako pierwszy cysterski konwent na ziemiach czeskich powstały z fundacji panującej dynastii Przemyślidów. Do założenia opactwa przyczynił się książę Władysław II, od 1158 roku król czeski. Z jego inicjatywy na niedawno skolonizowane ziemie w zachodniej części kraju, sprowadzono zakonników z macierzystego klasztoru w Langheim we Frankonii, pod przewodnictwem pierwszego opata Konrada. Nowy konwent od początku cieszył się przychylnością rodu Przemyślidów. Szczególnie często w Plasach przebywał król Wacław I, który wspierał też mnichów hojnymi donacjami. Przyjazne stosunki z opactwem utrzymywał król Przemysł Ottokar II, za którego po utracie ziem austriackich Plasom podporządkowano klasztor Zlatá Koruna (dotąd podlegający austriackiemu Heiligenkreuz). Samo opactwo w Plasach stało się jednostką macierzystą dla klasztorów cysterskich na Morawach, po tym gdy w 1204 roku wysłano mnichów celem założenia konwentu w Velehradzie, a następnie klasztoru w Vizovicach. Na ziemiach czeskich filią opactwa plaskiego stało się w 1154 roku Hradiště, podlegała mu także większość cysterskich konwentów żeńskich.
Pierwsze zabudowania klasztorne wzniesione po przybyciu mnichów były tymczasowe. W 1154 roku drugi opat plaski o imieniu Ivo, założyć miał kamień węgielny pod romańską bazylikę. Gdy Ivo zmarł w 1173 roku większość kościoła była już ukończona, ale konsekracji dokonano dopiero w 1204 roku. Powodem przeciągnięcia się prac miały być braki dobrego jakościowo kamienia do wykonania ościeży okiennych i drzwiowych. Intensywne prace budowlane kontynuowano po konsekracji, kiedy to skupiono się na rozbudowie klauzury, pomieszczeniach gospodarczych i obwarowaniach. Na początku drugiej połowy XIII wieku zbudowana została wczesnogotycka dwukondygnacyjna kaplica, konsekrowana za opata Gerarda w 1265 roku.
W ciągu pierwszych stu lat rozwoju cystersi z Plas zdobyli duże obszary ziemskie w pobliżu klasztoru. W połowie XIII wieku do opactwa należało już około 50 wsi leżących w szerokim pasie wokół klasztoru oraz 12 folwarków, którymi gospodarowali sami cystersi. Do końca XIV wieku majątek klasztorny powiększył się do ponad 70 wsi, dwóch miasteczek (Královice i Žihle) oraz 13 folwarków, prowadzonych głównie przez dzierżawców. Cystersi z Plas posiadali też posiadłości w pobliżu Pragi, w prepozyturze pod Petřínem. Gospodarka klasztorna zmieniła się w drugiej połowie XIII wieku, kiedy wraz z pojawieniem się miast i nowych typów zakonów, liczba świeckich zainteresowanych wstąpieniem do zakonu cystersów zaczęła maleć. Wraz ze spadkiem liczby konwersów, cysterskie grangie przekształciły się w zwykłe gospodarstwa rolne, a Petřín przeszedł w ręce mieszczan praskich. Plasy nie były w stanie wytrzymać kryzysu gospodarczego, który ogarnął wszystkie klasztory czeskie w XIV wieku. Zakonnicy zmuszeni byli oddawać coraz więcej ziem w dzierżawę, przez co dochody przestały wystarczać na potrzeby opactwa.
W 1421 roku klasztor w Plasach zdobyty został przez husytów i spalony. Zakonnicy schronili się w katolickim Pilznie i w klasztorach poza granicami kraju, gdzie przeżyli najtrudniejsze lata. Po zakończeniu walk konwent wznowił działalność, jednak majątek klasztorny w toku wojen przeszedł w ręce mieszczan i szlachty, a czasy połowy XV wieku nie sprzyjały rozwojowi i odbudowie. Dopiero w 1480 roku cystersi wyprosili u Władysława II Jagiellończyka zwrot części dóbr, wciąż jednak konwent plaski nie odzyskał samodzielności, gdyż opaci wybierani byli przez macierzysty klasztor z Langheim. Suwerenność opactwo w Plasach ponownie posiadało od końca XV wieku. Wtedy też rozpoczął się mozolny proces wychodzenia z kryzysu gospodarczego, hamowany między innymi obciążeniami finansowymi przeznaczanymi na walkę z Turcją.
Przez całe XVI stulecie zabudowania klasztorne wraz z kościołem leżały w częściowej ruinie, pogłębionej zniszczeniami wojsk szwedzkich z 1618, 1639 i 1647 roku. Dopiero w drugiej połowie XVII wieku cystersom udało się stopniowo pozyskać fundusze na odbudowę, przeprowadzoną w latach 1661-1666. Gruntowne przekształcenia opactwa w stylistyce barokowej miały miejsce w ostatniej ćwierci XVII wieku, wraz z pojawieniem się architekta Jana Baptisty Matheya. Oprócz przebudowy kościoła klasztornego, w latach 1685-1686 utworzono ogromny spichlerz we wschodniej części kompleksu, w który wtopiono trzon wczesnogotyckiej kaplicy, oraz wzniesiono na północy budynek prałatury. Następnie w pierwszej połowie XVIII stulecia rozebrano średniowieczną klauzurę, celem zwolnienia miejsca pod zabudowania barokowe. Rozwój opactwa zahamowały reformy cesarza Józef II, który w 1785 roku zarządził kasatę konwentu. Zabudowania klasztorne przekształcono w prywatny pałac, kościół zaś oddano miejscowej parafii. W 1894 roku budynki opactwa spustoszył pożar, po którym naprawy przeprowadzono w kolejnym roku.
Architektura
Opactwo założone zostało w dolinie rzeki Střela, w jednym z jej zakoli na wschodnim brzegu. Kompleks zabudowań zajmował z grubsza trójkątny teren o bokach długości 250 metrów. Klasztor składał się z kościoła Wniebowzięcia Panny Marii oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, wraz z otoczonym krużgankami ogrodem wirydarza. Na zachód i południe od rdzenia klasztoru znajdowały się zabudowania gospodarcze (np. browar, słodownia, stajnie). Po stronie wschodniej funkcjonowała umieszczona na uboczu rezydencja królewska lub opacka wraz z dwukondygnacyjną kaplicą. Na północny – wschód od klauzury usytuowano cmentarz, a nieco dalej nieduży kościół dla ludności świeckiej, obok którego znajdować się miała główna brama do klasztoru. Po stronie północnej znajdował się dziedziniec, już w okresie romańskim z zabudową o konstrukcji murowanej (wzniesiona z łamanego kamienia stodoła czy też spichlerz). Część tą ochraniała narożna, czworoboczna wieża, połączona z murem otaczającym całe założenie klasztorne. Od strony nie chronionej rzeką utworzono też przekop, a od południowego – wschodu czystą wodę zapewniał spływający ze wzgórz do Střeli strumień. Nad rzeką funkcjonował klasztorny młyn wodny. Po stronie północno – wschodniej, już poza klasztornym murem, znajdował się kościół św. Wacława.
Romański kościół klasztorny zbudowany został z ciosanych kwadr piaskowca o wysokości 35-40 cm. Tworzył go trójnawowy, jedenastoprzęsłowy korpus o typie bazyliki, po stronie wschodniej połączony z trójprzęsłowym transeptem i dalej z krótkim prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu, zamkniętym półkolistą apsydą. Mniejszymi apsydami prawdopodobnie zakończone były dwie kaplice, symetrycznie rozłożone po wschodniej stronie ramion transeptu. Prawdopodobnie już w okresie gotyku do północnej elewacji kościoła dostawiono trzy kaplice, w tym najpóźniejszą pod wezwaniem św. Bartłomieja na wysokości transeptu. Wnętrze korpusu zapewne rozdzielały wąskie arkady osadzone na dziesięciu parach filarów. Oprócz apsydy pierwotnie przesklepiona była czworoboczna część prezbiterium, a być może także i transept. Mocno wydłużony korpus nawowy niewątpliwie przykryty był drewnianymi, płaskimi stropami. Jego fasadę tworzyła prosta ściana z trzema oknami w nawie głównej, przed którą mogła funkcjonować kruchta. Północny portal transeptu prowadził na przykościelny cmentarz, główne wejście do kościoła znajdowało się w fasadzie zachodniej, a we wschodniej części nawy południowej funkcjonował portal procesyjny łączący się z krużgankiem.
Zabudowania klasztornej klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie wraz ze świątynią i krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz. Zapewne najstarszym i najważniejszym skrzydłem była część wschodnia, zbudowana na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Zaraz obok niego wzniesiono z dużej cegły prostokątne pomieszczenie romańskiej zakrystii, wewnątrz przykrytej owalnym sklepieniem kolebkowym. Zgodnie z cysterskim schematem zabudowań klasztornych w przyziemiu skrzydła wschodniego znajdował się także kapitularz, miejsce w którym codziennie zbierał się na obrady cały konwent pod przewodnictwem opata. Jego wschodnia część była wysunięta poza obrys skrzydła i zamknięta wielobocznie. Główna, czworoboczna część posiadała sklepienie oparte na dwóch filarach. Na piętrze skrzydła wschodniego zapewne znajdowało się dormitorium, początkowo w klasztorach cysterskich będące jedną wspólną salą, ale od XIV wieku często dzielone już na mniejsze cele. W skrzydle południowym zgodnie z cysterską praktyką funkcjonował refektarz, dłuższą osią wysunięty znacznie ku południowi. Refektarz zapewne połączony był z kuchnią, w skrzydle tym mogło również znajdować się kalefaktorium (ogrzewana w ziemie izba). Na wirydarzu przed refektarzem umieszczony był połączony z krużgankiem lawatarz, w którym zakonnicy mogli obmywać się przed posiłkami. Skrzydła zachodnie klasztorów cysterskich przeznaczane były dla konwersów (świeckich, pracujących fizycznie członków klasztoru). Znajdowały się tam również gospodarcze pomieszczenia cellarium. W przyziemiu plaskiego klasztoru były one pokryte terakotowymi płytkami.
Po wschodniej stronie kościoła opackiego wzniesiona została kaplica Marii Magdaleny i św. Wacława, przypuszczalnie należąca do klasztornego szpitala lub związana z rezydencją opata, ewentualnie królów czeskich. Utworzył ją prostokątny korpus oraz wielobocznie zamknięta część wschodnia (pięć boków ośmioboku), przy czym całość uzyskała dwie główne kondygnacje oraz piwnicę. Dwukondygnacyjne zabudowania rezydencjonalne łączyły się z kaplicą od strony północnej. Kaplica powstała w okresie przejściowym, połączyła więc elementy późnoromańskie z wyraźnymi już przejawami gotyku. Zewnętrzne elewacje jej prezbiterium opięte zostały narożnymi pilastrami, wyrastającymi z profilowanego cokołu i połączonymi u góry w półkoliste, ślepe arkady. Na obu kondygnacjach przepruto wąskie, ostrołuczne okna w profilowanych obramieniach, wyższe na piętrze, mniejsze w przyziemiu.
Wewnątrz kaplicy każdą z kondygnacji przykryto sklepieniami krzyżowymi, podzielonymi na dwa przęsła kwadratowe w nawie i przęsło wieloboczne z układem sześciodzielnym sklepienia we wschodnich zamknięciach. O ile jednak w dolnej kondygnacji zastosowano sklepienie bezżebrowe, to na piętrze w każdym przęśle umieszczono już żebra. Dolne sklepienie prezbiterium opuszczono na dwuboczne wsporniki, z których północno – wschodni utworzyła rzeźbiona głowa w koronie. W dolnej nawie, oprócz narożnych wsporników, do podtrzymywania sklepień zastosowano pilastry. Żebra górnej kondygnacji opuszczono na obłe służki z półkolistymi torusami i wielobocznymi cokołami. W miejscach połączeń żeber ze służkami umieszczono kapitele o koszowych i kielichowatych formach, zdobione motywami roślinnymi. Miejsca przecięć żeber spięto zwornikami, dekorowanymi płaskorzeźbionymi palmetkami i półpalmetkami. Południową ścianę nawy podzielono dwoma szerokimi i wysokimi ostrołucznymi, profilowanymi wnękami, w których przeprute były okna o podobnych formach jak w prezbiterium. W północnej ścianie nawy przyziemia osadzono ostrołuczne portale do klatki schodowej na piętro i do piwnicy.
Stan obecny
Z romańskiego kościoła klasztornego z drugiej połowy XII wieku, zachowały się jedynie fragmenty murów obwodowych o różnej wysokości oraz filary skrzyżowania naw. Stoi główna apsyda, ściany transeptu bez oryginalnej części wschodniej oraz korpus skrócony o 4 metry w stosunku do stanu pierwotnego (przy fasadzie zburzono płytki przedsionek). Całość na skutek gruntownej barokizacji utraciła średniowieczne cechy stylistyczne. Spośród detali architektonicznych przetrwał gotycki portal północy transeptu, portal nawy południowej i romański portal zachodni. Do południowego ramienia transeptu przylega jedyna pozostałość romańskiej klauzury, prostokątna przestrzeń pierwotnej zakrystii. Najważniejszym zabytkiem architektonicznej średniowiecznej przeszłości klasztoru pozostaje wczesnogotycka tzw. kaplica królewska, obecnie wtopiona w duży barokowy spichlerz, którego sąsiednie pomieszczenia na poziomie sutereny i parteru są również gotyckie. Kaplica od strony wewnętrznej przetrwała do dnia dzisiejszego bez większych zniszczeń i zachowała swój pierwotny wygląd w niemal niezmienionej postaci (łącznie z malowidłami ściennymi z około 1280 roku). Ponadto spory romański budynek gospodarczy odkryty został w południowo – zachodnim skrzydle dawnego dziedzińca klasztornego na północnym krańcu kompleksu. Widoczny jest również korpus gotyckiej wieży obronnej w północnym krańcu dziedzińca gospodarczego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kamenická E., Stavební vývoj areálu cisterciáckého kláštera v Plasích ve světle archeologických výzkumů, „Archæologia historica”, 21/1996.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Podlaha A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 37. Politický okres kralovický, Praha 1912.
Sommer P., K otázce využití novověkých písemných pramenů v archeologické praxi, „Archæologia historica”, 8/1983.