Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o wsi Planá odnotowana została w 1251 roku, kiedy król Wacław I potwierdził prawo patronackie nad tamtejszym kościołem klasztorowi cystersów w pobliskim Waldsassen w Górnym Palatynacie. Potwierdzenie patronatu przez samego monarchę wskazywałoby, że Planá, a przynajmniej jej część z kościołem, pierwotnie była własnością królewską. Kościół św. Piotra i Pawła wzniesiono około lat 40-tych XIII wieku. Do początku XIV wieku służył on za świątynię parafialną. W okresie tym wnętrze jego prezbiterium pokryte zostało ściennymi polichromiami. Najpóźniej w pierwszej połowie XV wieku powiększony został o zakrystię.
W 1647 roku kościół spłonął wraz z całym przedmieściem podczas wypadu wojsk szwedzkich, pustoszących Czechy w czasie wojny trzydziestoletniej. Naprawy przeprowadzono dopiero w 1675 roku. Na początku XVIII wieku przebito nowe okna w nawie i prezbiterium oraz wejście od strony zachodniej. W 1787 roku świątynię zamknięto z mocy dekretu cesarza Józefa II, następnie w 1799 roku zburzona miała zostać wieża kościelna. Kolejne przekształcenia miały miejsce w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to usunięto średniowieczną zakrystię i sklepienie prezbiterium, a budynek został przekształcony w stodołę. W 1935 roku rozpoczęto przeprowadzanie napraw. Ostatnie prace renowacyjne miały miejsce w latach 90-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na lekko pochyłym terenie starszego cmentarzyska słowiańskiego z okresu wczesnego średniowiecza. Powstał jako orientowana względem stron świata budowla jednonawowa, z węższym prezbiterium po stronie wschodniej, zbudowanym na rzucie zbliżonym do kwadratu. Być może nad prezbiterium pierwotnie znajdowała się wieża, o czym świadczyłyby grubsze mury przyziemia tej części, o szerokości dochodzącej aż do 1,5 metra, a także znaczna różnica wysokości między szczytem nawy i prezbiterium. Od strony północnej przy prezbiterium w średniowieczu znajdowała się zakrystia, dobudowana w stylistyce gotyckiej w XIV lub XV wieku.
Pierwotnie główne wejście do kościoła znajdowało się w środkowej części południowej ściany nawy, gdzie umieszczono romański portal o półokrągłej archiwolcie osadzonej na profilowanych impostach. Jego wykonane z ciosów obramienie na całej wysokości udekorowano płaskorzeźbionym pofalowanym wzorem, złożonym z półkolistych, profilowanych arkadek. Do zakrystii z prezbiterium wiódł już portal gotycki o dwuramiennej (siodłowej) formie. Poddasze kościoła było dostępne z wnętrza przez otwór we wschodniej ścianie nawy.
Oświetlenie kościoła w XIII wieku zapewniały bardzo wąskie, praktycznie szczelinowe otwory okienne o obustronnych rozglifieniach. Zgodnie z późnoromańską praktyką zostały one przebite wysoko, zwłaszcza w murach nawy, ale już wbrew średniowiecznej tradycji budowlanej umieszczono je zarówno od południa, jak i od północy. Półkoliście zamknięto otwory oraz głębokie wnęki okienne.
Wnętrze prezbiterium pierwotnie wieńczyło bezżebrowe sklepienie krzyżowe, natomiast nawa prawdopodobnie oryginalnie posiadała płaski, drewniany strop. Obie części rozdzieliła ostrołuczna arkada tęczy, jeden z pierwszych przejawów gotyku w osadzie. Od drugiej połowy XIII wieku ściany prezbiterium pokrywały ścienne malowidła figuralne, uzupełniane również w XIV stuleciu, przedstawiające między innymi postacie św. Piotra i Pawła, szereg apostołów i świętych, jeźdźca na koniu.
Stan obecny
Kościół św. Piotra i Pawła to najstarszy zachowany zabytek w gminie Planá. Posiada do dziś średniowieczne mury obwodowe nawy i prezbiterium, nie zachowała się natomiast zakrystia i wieża (istnienie tej ostatniej nie jest pewne). Dzięki remontom przeprowadzonym pod koniec XX wieku naprawiony został strop nawy, odbudowo zniszczone sklepienie w prezbiterium oraz odnowiono elewacje zewnętrzne. Najcenniejszym detalem architektonicznym kościoła pozostaje romański portal południowy. W murze północnym i południowym zachowało się też kilka oryginalnych okien. Obecnie zabytkowa budowla pełni funkcję wielofunkcyjnej sali kulturalnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horníčková K., Janálová Ž., Koubová T., Moserová K., Nevařilová Z., Kostely menších sídel v jižních a jihozápadních Čechách, České Budějovice 2024.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.