Historia
Wieś Pfaffenschlag posiadała nazwę z końcówką typową dla osad powstałych w ramach akcji kolonizacyjnej przygranicznego austriackiego regionu Waldviertel. Prawdopodobnie zbudowana została w latach 60-tych lub 70-tych XIII wieku, w związku z pobliskim miastem Slavonice, dla około 100-120 mieszkańców, co było wówczas średnią wielkością. Założono ją na miejscu starszej i mniejszej osady słowiańskiej z XII wieku, prawdopodobnie zniszczonej około stu lat wcześniej na skutek pożaru. Ta starsza wieś mogła być związana z romańskim kościołem parafialnym św. Jana w Slavonicach i mogła się nazywać Popice, Popovice lub Knézice.
W źródłach pisanych wieś Pfaffenschlag pojawiła się dopiero w 1483 roku, już jako opuszczona, kiedy slavonicki proboszcz Georg Plank udzielił mieszczanom pozwolenia na założenie stawu w pobliżu pierwotnej osady. Wieś zanikła w czasie wojen husyckich, prawdopodobnie na skutek najazdu z 1423 roku. Powodem, dla którego nigdy nie została już ponownie zasiedlona, zapewne były kwaśne i kamieniste gleby, na których próbowano uprawiać pszenicę, żyto i grykę, oraz ogólnie niesprzyjające warunki rolnicze. Przekazy pisemne z XVI wieku wspominały już tylko o lesie Pfaffenschlag w pobliżu Slavonic.
Architektura
Najstarsze zabudowania z XII wieku miały charakter izolowanej osady leśnej. Wzniesiono je na lekko nachylonym w kierunku południowo – wschodnim i wschodnim terenie, w dość regularnym rozstawieniu, głównie w jednym rzędzie wzdłuż brzegu strumienia. Były to chaty jednoizbowe, o planie kwadratowym lub prawie kwadratowym, najczęściej o bokach długości około 4,5 metra. Posadzki wszystkich chat były lekko zagłębione w ziemi, najczęściej na około 0,3 metra. Ważną częścią domów osady słowiańskiej były okrągłe doły, rozmieszczone niemal regularnie wewnątrz zagłębień półziemianek, zarówno w narożnikach, jak i na obwodzie, utworzone celem osadzenia masywnych słupów. Tylko jeden z domów wyłożono płaskimi kamieniami, na których prawdopodobnie opierała się dolna część zrębu chaty. Narożniki tego budynku utworzono pod kątem prostym, natomiast narożniki półziemianek słupowo-plecionkowych były zaokrąglone, co wynikało z oplatania ich ścian wikliną i oblepiania gliną. Urządzenia grzewcze były jednymi z najważniejszych elementów wyposażenia budynków mieszkalnych. Znajdowały się w jednym z narożników, we wszystkich domach naprzeciwko wejść. Należały do najprostszych typów palenisk, wyłożonych lub obłożonych kamieniami na posadzce lub lekko zagłębionych w dole. Uzupełnieniem zabudowy były niezbyt duże, koliste w planie doły zasobowe.
Wieś XIII-wieczna założona została na tym samym, lekko nachylonym terenie na którym funkcjonowała starsza osada. Utworzono ją po dwóch stronach strumienia, wzdłuż którego od północy i południa na długości około 140 metrów rozmieszczono poszczególne zagrody. W części południowej w rzędzie stało w sumie siedem zagród. Od strony północnej znajdowało się większe gospodarstwo z młynem oraz trzy inne, nieregularnie rozmieszczone zagrody. W średniowieczu nurt strumienia po zachodniej i wschodniej stronie wsi blokowały tamy spiętrzające wody stawów. Trakt do Slavonic przebiegał przez wieś na osi wschód – zachód, omijając centralnie położone prostokątne nawsie pomiędzy dwoma grupami zabudowań, rozdzielone pośrodku nurtem strumienia. Nad jego brzegami rosły drzewa olchowe, w dalszej odległości od osady otaczały ją lasy bukowe i jodłowe, zaś w niektórych miejscach podmokłych dolin występował świerk.
Podstawową jednostką gospodarczą XIII-wiecznej wsi była zagroda, która składała się z domu mieszkalnego, ogrodzonego płotem podwórza i jednego lub kilku budynków gospodarczych. Każde gospodarstwo w Pfaffenschlag miało również około 10 ha pól i przynajmniej taką samą powierzchnię łąk i pastwisk. Tworzyły one tzw. pług (czesk. plužina) gospodarczo użytkowaną część krajobrazu należącą do jednej osady wiejskiej, stanowiącą sumę połączonych ze sobą wszystkich pól, łąk i pastwisk. Pasy graniczne (miedze) rozciągały się od tylnych części gospodarstw, aż do odległości około 800 metrów. Tworzono je z układanych na sucho kamieni i małych nasypów o wysokości kilkunastu centymetrów. Szerokość wyznaczonych miedzami pól wahała się od 18 do 36 metrów. Wąskie i długie pasy pól były cechą typową dla rolnictwa z okresu pełnego średniowiecza, w którym do uprawy gleby używano ciężkiego pługa konnego, co w przeciwieństwie do pługów starszych typów umożliwiało głębszą orkę i spulchnianie gleby. Wadą takiego pługa było to, że był trudniejszy w obsłudze przy zawracaniu, dlatego konieczne było, aby poszczególne pola były jak najdłuższe.
Główną budowlą większości zagród był dom mieszkalny wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, w największych konstrukcjach o stosunku długości do szerokości 2 do 1. Domy budowano najczęściej z drewna świerkowego i sosnowego, na fundamentach z grubo ciosanego kamienia granitowego spajanego gliną, przy czym w południowym szeregu domostw części północne wznoszono ponad kamiennym fundamentem i cokołem w technice zrębowej, natomiast środkową i południową część budowano w całości z kamienia. Glinę wykorzystywano również do wypełnień między belkami zrębu. Kamienne mury budynków miały około 0,7-0,8 metrów grubości, co było wówczas standardową wielkością. W większości domy były zwrócone szczytami w stronę strumienia. Wejścia znajdowały się w ścianach wzdłużnych, a więc w miejscach gdzie wytyczono podwórza. Niektóre wyposażone były nawet w kamienne portale. Otwory okienne prawdopodobnie miały czworoboczne kształty z niewielkimi prześwitami. Obydwie części domów (parterowa i piętrowa) zapewne przykryte były wspólnym dachem dwuspadowym o pojedynczej kalenicy. Rożnica wysokości mogła być jedynie regulowana rożnymi nachyleniami połaci dachu. Odległości pomiędzy poszczególnymi domami nie były jednakowe, wahały się od 8 do 20 metrów.
Domy mieszkalne budowano najczęściej w układzie trójdzielnym, także dwudzielnym lub nietypowym. Wyjątkiem była jednoprzestrzenna chata pośrodku wsi i rozbudowany dom w północno – zachodnim narożniku osady, gdzie przestrzeń mieszkalna została połączona z innymi pomieszczeniami gospodarczymi. Centralna część domów pełniła funkcję przestrzeni komunikacyjnej. Była to dostępna z zewnątrz duża sień, z której następnie wchodziło się do kolejnych izb, przy czym największe domostwa miały ich po pięć, sześć i siedem. Ogrzewane pomieszczenia mieszkalne najczęściej stanowiły północną część domostw. Miały boki długości od 4,5 do 5,6 metrów, co zapewne nie przez przypadek pokrywało się z powierzchnią budynków starszej osady. Ciepło zapewniały w nich piece lub otwarte paleniska (w niektórych domach oba), natomiast podłogę stanowiło gliniane klepisko lub kamienne płyty. Piece tradycyjnie ustawiano przy ścianach w narożnikach. We wszystkich domach trójdzielnych obok izb mieszkalnych znajdowały się wąskie pomieszczenia o takiej samej długości i szerokości od 1,2 do 3,4 metra. Po przeciwnej części domostw znajdowała się jedna lub dwie izby, nad którymi na piętrze umieszczano spichrze lub różnego rodzaju składy, dostępne po drabinie z przedsionków.
Kilka domów posiadało małe piwnice, a pod niektórymi utworzono nawet dłuższe, kilkunastometrowe podziemne korytarze, niektóre umieszczone poza planem zabudowań (ale z wejściami umieszczonymi w sieniach). Korytarze składały się z dwóch odcinków, prostego i nieregularnie owalnego, o mniej więcej tych samych długościach. Niektóre podziemne pomieszczenia wykuwano w skalnym podłożu, inne miały obmurowane ściany. Piwnice tego typu nie były znane w środowisku wiejskim, najpewniej więc idea ich budowy została przeniesiona z pobliskiego miasta. Służyły one do przechowywania pożywienia wymagającego niskich temperatur. Tworzone w nich wnęki mogły być przeznaczane do umieszczania źródła światła.
Młyn był budowlą całkowicie kamienną, z racji funkcji znacznie różniącą się od typowego domu mieszkalnego. Składał się z ustawionych w jednym rzędzie kilku pomieszczeń o osi zbieżnej z osią strumienia. Tylko jedno, usytuowane mniej więcej pośrodku zagrody pomieszczenie, utworzono prostopadle do nich. Dobudówka ta nie była jednak połączona z domem i posiadała niezależne wejścia od strony dziedzińca. Zagroda w północno – wschodnim narożniku osady wyróżniała się kamiennym ogrodzeniem, mogła więc należeć do znaczniejszej osoby we wsi, przykładowo do wójta. Zabudowę gospodarczą w wszystkich zagrodach tworzyły doły zbożowe otoczone konstrukcjami słupowymi, ponadto stajnie, obory i rożnego rodzaju szopy. Do najważniejszych budowli gospodarczych należały stajnie lub obory, które zwykle przylegały bezpośrednio do domu mieszkalnego wzdłuż jego osi. Obszerne służyły do trzymania koni i bydła, wąskie służyły jako zagrody dla owiec.
Stan obecny
Teren średniowiecznej wsi znajduje się w pobliżu prowizorycznego miejsca parkingowego przy drodze ze Slavonic do Stálkova. Dostępny jest leśną ścieżką o długości około 100 metrów, rozpoczynającą się od drogowskazu z nazwą Pfaffenschlag. Relikty osady w postaci porośniętych trawą fundamentów domostw dostępne są przez cały rok. Zachowały się one w rożnym stanie, od minimalnego aż po około 2 metry wysokości w przypadku ścian dawnego młynu. Na porośniętym lasem terenie widoczne są również ziemne nasypy dwóch tam spiętrzających wody stawów.
Pfaffenschlag pozostaje stanowiskiem unikalnym na terenie Czech, gdyż był pierwszą średniowieczną osadą w której kompleksowo przebadano cały obszar wsi, która, co ważne, nie została przekształcona w okresie nowożytnym. Oprócz szesnastu domów odkryto także zabudowania gospodarcze i podwórza, dające wyobrażenie o wyglądzie i układzie średniowiecznej osady rolniczej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Dvořák V., K podobě zaniklé středověké osady Pfaffenschlag u Slavonic a jeho okolí formou počítačové rekonstrukce, „Člověk, stavba a územní plánování”, 11/2018.
Nekuda V., Pfaffenschlag. Zaniklá středověká ves u Slavonic, Brno 1975.