Historia
Pierwszy kościół parafialny zapewne istniał już w Pacovie w połowie XIII wieku, ale najstarsze wzmianki w źródłach pisanych o miejscowej świątyni zaczęły się pojawiać dopiero w XIV wieku. Jej patronem był zawsze właściciel pacovskiego majątku, który miał prawo powoływania proboszcza. Według ksiąg dziesięcin papieskich, w 1369 roku oraz w latach 1384–1405 pleban Pacova płacił do Rzymu 18 groszy, parafia należała więc do uboższych. Pomimo tego w ostatniej ćwierci XIV wieku w Pacovie podjęto się wysiłku budowy nowego, gotyckiego kościoła, zapewne ze względu na wzrost liczby mieszkańców osady i chęć posiadania bardziej reprezentacyjnej budowli przez miejscowych właścicieli ziemskich. Do tych ostatnich należał wówczas Vchyna Ravižec, natomiast funkcję plebana sprawował niejaki Zbyněk. Gotycki kościół w Pacovie powstał pod wpływem budowanych wówczas w nieodległym majątku Rožmberków kościołów dwunawowego układu.
Pod koniec XIV wieku do kościoła dobudowana została wieża, a w pierwszej ćwierci XV wieku, po przejęciu Pacova przez rodzinę Malovców z Malovic, jeszcze przed wybuchem wojen husyckich, wzniesione zostało nowe, nieco większe prezbiterium. Pod koniec XV wieku, a najpóźniej przed 1503 rokiem, Pavel Malovec dokonał fundacji na kaplicę i ołtarz Bożego Ciała, co wiązało się z budową w przyziemiu wieży późnogotyckiego sklepienia. Zakończeniem długiego średniowiecznego procesu budowy było założenie w pierwszych latach XVI wieku sklepień w korpusie nawowym. Prace te ukończono zapewne w 1512 roku, taką bowiem datę (z błędnie umieszczonym zerem) utworzono na jednym ze zworników. Ich sfinansowanie wziął na siebie Pavel Malovec z Pacova i cech sukienników.
Pierwszą większą nowożytną ingerencją w architekturę kościoła było wybudowania na przełomie XVI i XVII wieku nowej, piętrowej zakrystii, a następnie w XVIII stuleciu kruchty. W 1727 roku spłonął dach kościoła i wieża. Ta ostatnia ponownie uszkodzona została pożarem w 1744 roku, natomiast w 1877 roku podwyższono ją o najwyższe piętro z nowym dachem. W 1908 roku przeprowadzono gruntowny remont kościoła.
Architektura
Kościół zbudowano pośrodku położonego w małej dolinie miasta, którego centrum stał się znacznie nachylony, niemal kwadratowy plac o bokach zakrzywionych zgodnie z przebiegiem dróg wyznaczających jego rozległość. Po północnej stronie od przełomu XII i XIII wieku znajdował się rycerski dwór obronny, w kolejnych wiekach rozbudowany do formy niewielkiego zamku. Kościół wraz z otaczającym go cmentarzem znajdował się blisko zamku, na zboczu wzniesienia, które uczyniło z niego dominujący obiekt nie tylko na placu rynkowym, ale i nad większą częścią miasta.
Pierwotny, wczesnogotycki kościół w Pacovie z przełomu XIII i XIV wieku, przypuszczalnie był budowlą jednonawową, z niewielkim korpusem krytym płaskim, drewnianym stropem i wydzielonym prezbiterium o nieznanym kształcie (wielobocznym lub prosto zamkniętym). Po północnej stronie prezbiterium, w miejscu gdzie nie utworzono cokołu i gzymsu kapnikowego, mogła znajdować się zakrystia, choć z drugiej strony utworzone zostały tam przypory. W ostatniej ćwierci XIV stulecia, przy wykorzystaniu części ściany północnej nawy, wzniesiony został większy korpus nawowy, dostawiony do starszego prezbiterium. Być może już w chwili budowy nowy korpus planowano jako dwunawowy, ale początkowo nie został on wewnątrz podzielony ani podsklepiony, a całość przykryto jedynie stropem. Sklepione natomiast mogło być prezbiterium.
Czworoboczna, smukła wieża początkowo nie była planowana przy wznoszeniu budowli. Dopiero skutkiem rozbudowy z końca XIV wieku utworzono ją w południowo – zachodnim narożniku korpusu nawowego, co zakłóciło pierwotny układ przestrzenny, bowiem mur obwodowy wieży od zachodu i południa rozminął się z przyporami korpusu, zwłaszcza z umieszczoną na osi przyporą zachodnią. Wnętrze przyziemia wieży otwarto na wschód i północ ostrołucznymi arkadami oraz doświetlono od południa dwudzielnym oknem maswerkowym. Zwrócony w stronę nawy północno – wschodni narożnik wieży, ozdobiono bardzo prostą, reliefową maską twarzową, wyrzeźbioną na ścianie północnej pod koniec XIV wieku. Mogła ona pełnić pełnić funkcję symboliczną, być może ochronną. Kondygnacje wieży rozdzielono drewnianymi stropami.
W pierwszej ćwierci XV wieku rozebrano wschodnią ścianę korpusu włącznie z arkadą tęczy, a następnie w odległości około 1 metra utworzono ścianę tęczową nowego, zapewne większego prezbiterium o poligonalnym zamknięciu po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku). W mury gotyckiego prezbiterium włączona została część ściany północnej starszego prezbiterium, wyróżniająca się brakiem gzymsu kapnikowego i cokołu. Gzyms ten poprowadzony został przez całą XV-wieczną część prezbiterium, gdzie ujął także uskokowe przypory. W trakcie przebudowy wymieniona została również południowo – wschodnia część korpusu, gdzie wzniesiona została nowa przypora, masywniejsza od pozostałych i wraz z przyległym murem nieco pozbawiona odtąd w planie symetrii. Co więcej przebudowany narożnik korpusu wyposażono w gzyms kapnikowy, podobnie jak XV-wieczne prezbiterium, ale w odróżnieniu od starszych elewacji korpusu. Przypory wzniesione w XV wieku udekorowane zostały płytami z czerwonego piaskowca, na których umieszczono płaskorzeźbione motywy figuralne oraz herb Malovców z Malovic. Postacie prawdopodobnie ukazywały rzemieślników pracujących przy budowie kościoła, św. Wacława (koronowana persona z mieczem) i być może utrakwistę (postać z kielichem).
Kościół oświetlały wysokie, ostrołucznie zamknięte, wypełnione maswerkami i obustronnie rozglifione okna. Utworzono je w korpusie i prezbiterium symetrycznie pomiędzy przyporami, ale liczne przebudowy doprowadziły do kilku zaburzeń. Przykładowo wschodnie okno północnej elewacji korpusu zostało przesunięte od osi ku zachodowi, ze względu na utworzenie we fragmencie ściany pochodzącej z najstarszej części kościoła. Od osi przesunięte zostało też nieco okno zachodnie, które musiało powstać już po utworzeniu wieży. Ponadto po wybudowaniu gotyckiego prezbiterium i południowo – wschodniego narożnika korpusu, od osi przesunięte zostało skrajne okno południowe.
Główne wejście do kościoła wiodło z placu rynkowego, od południa. Umieszczony tam portal otrzymał wieloboczny cokół, bogate, nie przerywane aż do klucza archiwolty profilowanie oraz umieszczone po bokach stożkowate konsole o żłobkowanych bokach i zakończeniach w kształcie lilii. Na konsolach osadzono zewnętrzną część archiwolty, ozdobioną na górnej krawędzi reliefowymi żabkami, czy też dekoracyjnymi liśćmi. Z górnej części ościeża wyprowadzono fialę o wielokątnej łodydze, przepasaną dwoma pierścieniami i ozdobioną liśćmi oraz kwiatonem. U podstawy fiali znalazła się tarcza herbowa prawdopodobnego fundatora XV-wiecznego portalu.
Wewnątrz korpus od prezbiterium oddzieliła półkolista, bogato profilowana arkada tęczy. Nad wschodnią częścią kościoła w XV wieku rozpostarto sklepienie krzyżowo – żebrowe nad dwoma prostokątnymi przęsłami oraz sklepienie sześciodzielne nad wschodnim zamknięciem, z wszystkimi przęsłami rozdzielonymi żebrami jarzmowymi. Sklepienie osadzono na przyściennych stożkowych wspornikach, które zastępiły wcześniejszy, z nieznanych powodów nieukończony system sklepienia ze służkami przecinającymi podokienny gzyms, biegnący po całym obwodzie prezbiterium. Pod koniec XV wieku w pomieszczeniu w przyziemiu wieży utworzona została kaplica, przykryta sklepieniem gwiaździstym z żebrami spiętymi płaskorzeźbionymi zwornikami herbowymi. Ponadto na piętrze wieży utworzono wówczas skarbiec, dostępny od północy portalem z drewnianej empory w korpusie. Jego wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowym bez żeber.
W początkach XVI wieku w końcu udało się podsklepić korpus kościoła, podzielony odtąd na dwie nawy o nierównej szerokości. Nawa południowa utworzona została krótsza i węższa, ze względu na umieszczenie ośmiobocznego filara w linii północnej ściany wieży. Jej z grubsza kwadratowe przęsła wypełniły czteroramienne gwiazdy. W nawie północnej zachowano w miarę prostokątne w planie przęsła, na które naniesiono pojedyncze figury gwiazd czteroramiennych. Jedynie we wschodnim przęśle z powodu arkady tęczy układ musiał zostać zakłócony. Całość inspirowana była późnogotyckimi dokonaniami z miasta i zamku Jindřichův Hradec. Klinowe w przekroju żebra osadzono na przyściennych wspornikach i bezpośrednio na ośmiobocznym filarze. W miejscach przecięć nie zastosowano zworników, za wyjątkiem eksponowanego wizualnie, honorowego miejsca w przęśle północno – wschodnim, gdzie umieszczono czterolistny zwornik z herbem świeckiego patrona kościoła, a także w przęśle południowo – zachodnim, wejściowym, w którym znalazł się zwornik ze znakiem cechu sukienniczego, zapewne współfinansującego budowę sklepienia.
Stan obecny
Widoczny obecnie kościół w dużej części zachował średniowieczny układ przestrzenny i bryłę, przy widocznych licznych nieprawidłowościach wynikłych z kilku prowadzonych w XIV i XV wieku przebudowach. Całkowicie nowożytnym elementem jest obecna zakrystia z oratorium na piętrze i z przyległą klatką schodową, stojąca na miejscu średniowiecznej zakrystii, zwieńczenie wieży oraz kruchta południowa. Większość gotyckich okien niestety uległa częściowemu zamurowaniu i utracie maswerków. Ponadto przekształcony został gzyms pod okapem dachu, a w prezbiterium (przypuszczalnie jeszcze w średniowieczu) skuto gzyms pod oknami. Wyróżniają się natomiast unikalne płaskorzeźby na elewacjach przypór i południowo – wschodnim narożniku korpusu. Ponadto zachował się główny portal południowy, XV-wieczny portal z prezbiterium do zakrystii, późnogotyckie drzwi z zamkiem na piętrze wieży, arkada tęczy z częściowo zachowaną datą jej wykonania oraz sklepienia korpusu nawowego, prezbiterium, przyziemia i piętra wieży. Z pomieszczenia skarbca usunięta natomiast została późnogotycka szafa, obecnie przechowywana w muzeum miejskim w Pacovie.
Wyjątkowo cennym detalem jest zachowany w kościele odręcznie wykonany szkic, ukazujący wzór planowanego późnogotyckiego sklepienia, umieszczony na północnej ścianie wieży pod sklepieniem nawy. Powstał on już po wzniesieniu rusztowania, na krótko przed właściwym przesklepieniem wnętrza, najprawdopodobniej po to, aby mistrz prowadzący całe przedsięwzięcie mógł wyjaśnić zasadę, ewentualnie konstrukcję systemu podtrzymywania i układu żeber innym murarzom i rzemieślnikom, w związku z powstającym sklepieniem. Co ciekawe z porównania szkicu i obecnego sklepienia wynika, że w trakcie realizacji nastąpiła modyfikacja, a raczej zmiana lokalizacji wyprowadzeń żeber przy arkadzie tęczy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lavička R., Kostel sv. Michaela archanděla v Pacově. Nový pohled na stavební vývoj a podobu farního kostela do roku 1512, „Průzkumy památek XXVII”, 1/2020.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.