Historia
Klasztor Vallis Sanctae Mariae w Oslavanach, najstarszy konwent żeńskiej reguły cysterskiej na ziemiach morawskich, założony został w 1225 roku z inicjatywy Heilwidy ze Znojma, wdowy po margrabim morawskim Władysławie Henryku. Pod fundację wykupiła ona ziemie od benedyktynów z Třebíča, a w zasadzie wymieniła Oslavany za dwór Horka z lasem i polem. Jeszcze w 1225 roku król Przemysław Ottokar I zatwierdził wymianę, zaś krewny Heilwidy, niejaki Hartleb, zrzekł się wszelkich praw do Horki. Następnie fundatorka obdarowała cysterki dwoma wsiami: Přibyslavicami i Martinicami, wraz z dwunastoma winnicami. Król objął klasztor swoją opieką, zwolnił z wszelkich opłat wspomniane wsie i nadał konwentowi przywilej zbliżony do tego jakim cieszył się klasztor w Velehradzie. Już trzy lata później, w 1228 roku, w obecności króla Przemysła Ottokara I, jego żony Konstancji i ich syna, margrabiego morawskiego Przemysła, biskup ołomuniecki Robert dokonał konsekracji romańskiego kościoła klasztornego. Pomimo jego wyświęcenia budowa klasztoru nie była jednak zakończona. Po najeździe mongolskim z 1240 roku prace przejęła nowa strzecha budowlana, która kontynuowała wznoszenie w nowym już stylu wczesnogotyckim.
W XIII i początkach XIV wieku majątek klasztoru stopniowo rósł. Ważne było uzyskanie już na początku prawa patronackiego nad kilkoma kościołami parafialnymi, z których czerpano dochody. Oprócz darowizn, przekazywanych między innymi przez szlacheckie rody z których dziewczęta wstępowały do klasztoru (przykładowo w 1280 roku do konwentu wstąpiła Hercha, córka marszałka morawskiego Bohuša z Drahotuš), cysterki nabywały dobra w drodze zakupów, zastawów lub wymian. Były to ziemie, winnice, lasy z łąkami, oraz wsie wraz pobieraną od mieszkańców dziesięciną. Intensywna działalność spowodowała, iż konwent wplątał się kilkukrotnie w spory majątkowe, dotyczące prawa własności wsi oraz prawa patronackiego nad kościołami w Novéj Cerekvi w 1253 roku czy Troskotovicach w 1275 roku.
Pod koniec XIV wieku klasztor był w złym stanie, na co wpłynęła między innymi ciężka sytuacja w królestwie czeskim, rozrywanym wewnętrznymi wojnami margrabiów. Kłopoty pogłębiły się wraz z wybuchem wojen husyckich, podczas których w 1423 roku klasztor spustoszyły oddziały Jana Žižki. Po zakończeniu konfliktu konwent poddawany był jedynie prowizorycznym naprawom. W 1516 roku Oslavany zniszczył pożar, w następstwie którego w 1525 roku zakonnice wyjechały do Starego Brna. Opuszczone zabudowania przeszły na własność władcy, który rok później przekazał je ziemskiemu hejtmanowi Janowi Kunovi z Kunštátu. Po kilkukrotnej zmianie prywatnych właścicieli klasztor w 1577 roku przejął ród Althanów, którzy do końca XVI wieku przebudowali dawną klauzurę mniszek i powiększyli o renesansową rezydencję mieszkalną. Kościół klasztorny częściowo przebudowali w spichlerz, a częściowo przekształcili w pałacową kaplicę. Kolejne modyfikacje, tym razem w stylistyce barokowej i klasycystycznej, miały miejsce w XVIII wieku.
Architektura
Klasztor założono w dolinie w zakolu rzeki Oslavy, która otaczała konwent z trzech stron: od zachodu, północy i wschodu. Od północy i wschodu wzgórza praktycznie dochodziły stosunkowo stromymi stokami do brzegów rzeki. Na zachodzie dolina Oslavy zwężała się ale kilka z jej niewielkich dopływów od północnego – zachodu wyżłobiło między wzniesieniami miejsce, przy którym można było dogodnie utworzyć przeprawę przez koryto Oslavy. Po stronie południowej wzgórza zamykały dolinę dopiero za obszarem zakola rzeki, dzięki czemu płaski teren można było wykorzystać pod rozbudowę klasztoru i przyklasztornej osady.
Klasztor składał się z kościoła oraz przyległych od północy zabudowań klauzury, otaczających wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz. Przypuszczać można, iż najważniejsze było skrzydło wschodnie, tradycyjnie w klasztorach cysterskich mieszczące w przyziemiu kapitularz i przyległą do prezbiterium kościoła zakrystię, a na piętrze dormitorium. W skrzydle północnym znajdować się mógł refektarz, który musiał przylegać do klasztornej kuchni. Skrzydło zachodnie mogło być przeznaczone na spiżarnie i magazyny (cellarium) oraz pomieszczenie dla nowicjuszek. Zachodnią część założenia klasztornego prawdopodobnie tworzyła zabudowa gospodarcza konwentu.
Kościół klasztorny pierwotnie był późnoromańską trójnawową bazyliką o wydłużonym korpusie, zakończoną na wschodzie apsydami. Po 1240 roku przebudowano jego prezbiterium w stylistyce wczesnogotyckiej na wielobocznie zamknięte i opięte od zewnątrz przyporami, choć z oknami jeszcze o półkolistych archiwoltach. Od zachodu przylegało ono do czworobocznego chóru, nieco szerszego i wyższego, wzmocnionego wtórnie we wschodnich narożnikach dwoma masywnymi, ukośnie położonymi przyporami. W trzeciej ćwierci XIV wieku w jego wschodnie przęsło od południa wstawiono duże ostrołuczne okno z maswerkiem o trójlistnych motywach. Nad zachodnim przęsłem chóru postawiono wówczas także ośmioboczną wieżyczkę wyrastającą z kalenicy dachu (na bardziej okazałe budowle wieżowe nie zezwalał wówczas surowa reguła cysterska).
Wejście do kościoła dla wiernych prowadziło od zachodu poprzez uskokowy portal będący prawdopodobnie dziełem strzechy budowlanej klasztoru benedyktynów w Třebíču. Posiadał on segmentowo ścięte narożniki w postaci zdobionych wsporników podtrzymujących tympanon. Po bokach przejścia w uskokach umieszczone były kolumienki oraz kielichowate kapitele dekorowane motywami roślinnymi i profilowanymi impostami. Półkolisty tympanon ozdobiony został płaskorzeźbionym fryzem z liśćmi po zewnętrznej stronie i płaskorzeźbioną kocią głową umieszczoną po lewej stronie, ale większą jego część stanowiło umieszczone na gładkiej powierzchni malowidło. Nad nim znajdowały się dwa ostrołuczne okna.
Wewnątrz kościoła podział na nawy zapewniały naprzemiennie mniejsze i masywniejsze filary. W nawie głównej znajdowała się podsklepiona empora mniszek, zaś samo wnętrze przykryte było płaskimi drewnianymi stropami. Podsklepiono dopiero wczesnogotyckie prezbiterium z chórem – krzyżowo dwa przęsła prostokątne, sześciodzielnie wschodnie zamknięcie. Żebra tego ostatniego opuszczono na obłe służki z kielichowatymi kapitelami o bogatej dekoracji roślinnej, opadające aż do posadzki na trójścienne cokoły. Na styku dwóch przęseł prostokątnych zastosowano pięcioboczne służki, wtopione u dołu bezpośrednio w ściany. W zachodnich i wschodnich narożnikach umieszczono natomiast służki z kapitelami podobnymi do tych w zamknięciu prezbiterium. W południowej części zamknięcia w przyziemiu osadzono dwudzielne sedilia o profilowanych ościeżach zamkniętych trójliśćmi. Zamknięcie prezbiterium od chóru oddzielono ostrołuczną arkadą z profilowaną, wieloboczną archiwoltą opadającą na boczne półkolumny. Zachodnie przęsło chóru na nawę główną i na wschód otwierało się ostrołucznymi arkadami utworzonymi z ceglanych kształtek, stanowiącymi podstawę znajdującej się u góry wieży.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zabudowy klasztornej w nienaruszonym stanie przetrwało jedynie wczesnogotyckie prezbiterium i chór kościoła wraz z licznymi detalami architektonicznymi (sklepienie, służki, sedilia). Południowa nawa korpusu została zburzona, północna przetrwała, ale została oddzielona i podobnie jak nawa główna przekształcona na renesansowy spichlerz. Zachował się tylko zachodni portal korpusu, ukryty obecnie w nowożytnej przybudówce (jego tympanon jest przysłonięty a kolumienki w uskokach zaginęły). Nowożytnej przebudowy nie uniknęły niestety także zabudowania klauzury. Choć mury jej trzech skrzydeł wciąż stoją, to jednak całkowicie utraciły pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne. Ponadto nie zachowały się krużganki. Po zachodniej stronie klauzury, na miejscu dawnych zabudowań gospodarczych klasztoru, dziś znajduje się renesansowy pałac. Wykorzystywany w czasie wojny jako koszary Wehrmachtu, a następnie jako magazyn, dawny klasztor od 1993 roku jest własnością miasta, które prowadzi jego stopniową rewitalizację.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Encyklopedie moravských a slezských klášterů, Praha 2005.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Neradová M., Dějiny oslavanského kláštera ve 13. století, Brno 2008.