Historia
Budowa pierwotnego, zapewne romańskiego kościoła parafialnego Opawy, miała związek z działalnością w osadzie zakonu krzyżackiego, sprowadzonego do Czech w latach 1198-1204. Dokument króla Wacława I z 1237 roku poświadczył, iż zakonnicy dzierżyli wówczas prawo patronatu nad miejscową farą, która zbudowana musiała zostać między 1204 a 1237 rokiem. Budynek pod wezwaniem Panny Marii służył nie tylko społeczności zakonu, ale także zaspokajał duchowe potrzeby mieszkańców rozwijającej się rolniczej, rzemieślniczej i handlowej osady, w czasie jej przekształcania w ośrodek miejski w pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku.
Szybki rozwój miasta i obranie go za siedzibę bocznej gałęzi dynastii Przemyślidów sprawiły, że pierwotna budowla sakralna pod koniec XIII wieku przestała być wystarczająca. Z inicjatywy zakonu krzyżackiego rozpoczęto więc wczesnogotycką rozbudowę, w ramach której kościół powiększono o masywną wieżę północno – zachodnią, a następnie na początku XIV wieku o wieżę południowo – zachodnią, początkowo wolnostojącą. Fundatorem tej drugiej miała być opawska rada miejska, konkurująca z zakonem krzyżackim o wpływy w mieście, a na szerszej arenie rywalizująca handlowo z Raciborzem. Już jednak około 1320-1330 roku mieszczanie doszli do porozumienia z Krzyżakami w kwestii rozbudowy kościoła parafialnego. Przekazali zakonowi miejską wieżę południowo – zachodnią, dla której w 1337 roku sami ufundowali odlanie dzwonu, a następnie zlecili anonimowemu śląskiemu architektowi nadzorowanie prac budowlanych nad nową wieżą miejską, usytuowaną pośrodku placu rynkowego, w pobliżu domu kupieckiego.
Około początku drugiej ćwierci XIV wieku rozwijające się prężnie miasto przystąpiło do kolejnego etapu gruntownej przebudowy kościoła i jego powiększenia. Postanowiono wówczas wznieść nowe prezbiterium, a następnie około połowy XIV wieku halowy korpus nawowy, dostawiony do starszych wież. Data ukończenia prac budowlanych nie została odnotowana w przekazach pisemnych. Wiadomo jedynie, iż między 1368 a 1375 rokiem fundowane były liczne ołtarze, budowa przynajmniej części prezbiterialnej musiała więc już być zaawansowana lub ukończona. Ponadto w 1368 roku rajcy opawscy wysłali do Wrocławia przedstawicieli, by spotkali się z mistrzem Swelbelinem i zawarli umowę na naprawę zegara i dzwonu na wieży. Ostatni etap głównych prac budowalnych, związany z wystawieniem portalu zachodniego i przęsła miedzy wieżami, mógł być prowadzony przez mistrza Mikuláša z Opavy, który w latach 60-tych XIV wieku został nadwornym architektem króla Kazimierza Wielkiego we Lwowie i który mógł przyczynić się do wpływów architektury krakowskiej i górnośląskiej w opawskiej farze.
Około 1360 roku kościół był już w pełni funkcjonalny, ale nadal trwały przy nim prace budowlane. W tym czasie rada miejska ufundowała kaplicę przy nawie bocznej, jako część pokuty za lekceważenie prawa kanonicznego oraz potępienie i utopienie anonimowego księdza. Około 1365-1370 wzniesiono zaraz obok nową zakrystię, natomiast w latach 1372-1373 jeden z najbogatszych mieszczan opawskich, radny i kupiec sukienniczy, niejaki Rejnčko, postanowił wybudować kaplicę przy południowej ścianie prezbiterium. Jeszcze przed wybuchem wojen husyckich, na przełomie XIV i XV wieku, do kościoła dobudowana została zachodnia kruchta. Bogate mieszczaństwo fundowało też liczne ołtarze, między innymi ołtarz św. Jana z 1368 roku, ołtarz św. Wawrzyńca, Agnieszki i Małgorzaty z lat 1371-1373, czy starszy ołtarz św. Marcina, Doroty i Barbary, który przeczekał przebudowę korpusu nawowego w przyziemiu jednej z wież.
Rozbudowy kościoła i fundowania w jego wnętrzu licznych ołtarzy nie zaprzestano nawet w ciężkim okresie wojen husyckich i postępujących po nich walk czesko – węgierskich, w trakcie których mieszczanie opawscy stanowili oparcie strony katolickiej. Między 1425 a 1429 rokiem książę Przemko I opawski ufundował na cmentarzu przy kościele karner św. Piotra i Pawła, który zastąpił starszą kaplicę św. Michała. W latach 1450-1451 na miejscu starszej południowej kaplicy przy prezbiterium wzniesiono okazalszą kaplicę św. Anny. Niedługo później, książę Wilhelm opawsko – ziębicki na krótko przed śmiercią wystawił kaplicę przy nawie bocznej, w której zamierzał założyć nowe miejsce pochówków Przemyślidów opawskich, do tego czasu grzebanych w klasztorze franciszkanów. W okresie tym z wnętrza kościoła usunięto lektorium, czyli przegrodę oddzielającą część dostępną tylko dla kleru i zakonników, co było wyrazem słabnącej pozycji Krzyżaków i umacnianiem mieszczan opawskich. Następnie w 1488 roku rada miejska zwróciła się do wrocławskiego mistrza, celem budowy nowego ołtarza głównego, uroczyście zainstalowanego rok później. Gdy w 1500 roku książę opawski Jan Korwin przekazał miastu prawo do wszystkich ołtarzy w kościele, rada miejska, która zajmowała honorowe miejsca w prezbiterium, uwieńczyła władzę nad kościołem za pomocą fundacji reprezentacyjnego przedsionka północnego.
W drugiej połowie XVI wieku wnętrze fary zaczęto przekształcać zgodnie z nową stylistyką renesansową (malowidła, nagrobki, okładziny, wyposażenie). Zmiany te oraz większość średniowiecznego wyposażenia przepadły na skutek wielkiego pożaru Opawy z 1689 roku, w trakcie którego wnętrze kościoła zostało wypalone. Po kolejnym pożarze z 1758 roku remont kościoła trwał aż około trzydzieści lat. W efekcie wnętrze prezbiterium i korpusu nawowego całkowicie przebudowano w stylistyce barokowej, a następnie w ostatnich latach XVIII stulecia kontynuowano przekształcenia w duchu klasycystycznym, kiedy to między innymi dostawiono półkolistą kaplicę północną. Pod koniec XIX wieku powstał plan radykalnej przebudowy i regotyzacji kościoła, jednak projekt architekta Georga von Hauberissera ostatecznie nie został przeprowadzony z powodu braku funduszy. Zamiast tego w latach 1900-1925 miały miejsce jedynie pomniejsze, wprowadzane z przerwami modyfikacje budowlane, skupione głównie na fasadzie zachodniej i wieżach.
Architektura
Kościół usytuowano w zachodniej części otoczonego murami miejskimi miasta, w południowo – zachodniej partii wydłużonego placu rynkowego. Od czasu gotyckiej przebudowy z drugiej połowy XIV wieku była to okazała budowla trójnawowa, wzniesiona z cegły układanej w większości w wątku gotyckim i z kamienia wykorzystanego przy detalach architektonicznych. Korpus nawowy sąsiadował z mocno wydłużonym, zamkniętym na wschodzie wielobocznie prezbiterium (pięć boków ośmioboku) oraz z fasadą zachodnią o dwóch czworobocznych wieżach: wczesnogotyckiej północnej i nieco młodszej południowej z początku XIV wieku. Ponadto w kolejnych latach średniowiecza bryłę kościoła uzupełniono licznymi aneksami: kruchtą zachodnią z początku XV wieku, kruchtą południową, kaplicami południowymi i młodszą zakrystią przy korpusie z drugiej połowy XIV wieku, kaplicą z XIV wieku przy południowej ścianie prezbiterium, czy starą XIV-wieczną zakrystią i kruchtą z początku XVI wieku po północnej stronie prezbiterium. Kaplica południowa przy prezbiterium po połowie XV wieku przebudowana została w dużo większą kaplicę św. Anny, dostępną małym przedsionkiem przy południowej ścianie.
Wieża północno – zachodnia pierwotnie była podsklepiona na poziomie przyziemia i otwarta ostrołuczną arkadą na zachód. Elewacje jej pierwszych kondygnacji były proste, wzniesione jeszcze w wątku wendyjskim, przeprute jedynie niewielkimi otworami doświetlającymi. Górna część z XIV wieku, zbudowana już w wątku gotyckim, na wszystkie strony świata zwrócona została parą wysokich wnęk z ostrołucznymi zamknięciami, w których osadzono ostrołuczne okna najwyższej kondygnacji dzwonnej. Każdy z otworów ujęto profilowanym obramieniem i wypełniono dwudzielnym maswerkiem z piaskowca, podzielonym laską na dwa trójliście i znajdującą się nad nimi pięciolistną rozetę. Już w średniowieczu wieżę zwieńczono krenelażem, bardziej o symbolicznym i dekoracyjnym, niż o obronnym znaczeniu. Po przyłączeniu do wieży gotyckiego korpusu jej przyziemie połączono z nawą boczną, co wywołało problemy statyczne i potrzebę wzmocnienia na początku XV wieku narożnika wyjątkowo masywną przyporą.
Młodsza wieża południowo – zachodnia początkowo była smukłą wolnostojącą budowlą, bardziej o reprezentacyjnym niż obronnym charakterze, usytuowaną w bliskiej odległości od romańskiego jeszcze kościoła, ale bez bezpośredniego z nim połączenia. Wzniesiona została w wątku gotyckim z wypalanymi na czarno główkami i wszystkimi narożnikami wzmacnianymi tufowymi ciosami (co wskazywało na jej początkowy brak połączenia z korpusem kościoła). Najniższa kondygnacja otwarta była na południe i zachód dużymi oknami ostorłukowymi oraz przykryta bezżebrowym sklepieniem krzyżowym. Od północy do przyziemia wieży wiodła ostrołukowa arkada. Na pierwszym piętrze w elewacji zachodniej znajdowało się kolejne duże okno ostrołukowe. Wyższe, rozdzielane gzymsami kordonowymi kondygnacje, były doświetlane i wentylowane jedynie przez proste otwory szczelinowe. Zwieńczenie wieży początkowo prawdopodobnie miało postać czterech narożnych wieżyczek. Około połowy XIV wieku usunięto je, celem nadbudowania smukłej ośmiobocznej kondygnacji z wysokimi i ostrołukowymi, wypełnionymi maswerkami przeźroczami.
Halowy korpus nawowy opięty został od zewnątrz przyporami, pomiędzy którymi przebito wysokie, ostrołuczne okna, a wewnątrz podzielony na cztery prostokątne przęsła w nawie głównej i po cztery odpowiadające im przęsła zbliżone do kwadratów w nawach bocznych. Dodatkowe przęsło znalazło się między wieżami, przy czym dobudowanie korpusu do wież poskutkowało nieprawidłowościami i brakiem symetrii między starszą a nowszą częścią budowli. Boki wież na północy i południu uzyskały wyraźne uskoki w stosunku do korpusu nawowego, a przestrzeń międzywieżowa była znacznie węższa niż utworzona późnej nawa główna. Połączenie nawy głównej i prezbiterium było już łatwiejsze, przez co po bokach ostrołucznej arkady tęczy zachowano identyczne wymiary. Sklepienie we wszystkich nawach założono na tej samej wysokości, co odpowiadało sklepieniom w prezbiterium. Nad każdą nawą zapewne planowano umieścić osobny dach dwuspadowy. Wnętrze zrytmizowano ośmiobocznymi, smukłymi i wysokimi filarami. Oświetlone zostało wspomnianymi powyżej dużymi oknami trójdzielnymi, większymi niż w prezbiterium, tak by spełniały wymagania jasnych wnętrz sakralnych połowy XIV wieku. Wieżę południową otwarto na nawę boczną przejściem do empory, natomiast wieża północna została połączona z korpusem dużą arkadą.
Prezbiterium otrzymało bardzo wydłużoną formę, bardziej charakterystyczną dla kościołów klasztornych mendykantów, niż dla kościołów farnych. W chwili powstania niewiele czeskich lub morawskich kościołów farnych mogło się z nim równać. Uzyskało trzy przęsła oraz wschodni wielobok zamknięcia. Od strony zewnętrznej bardzo wysokie mury, sięgające tego samego poziomu co nawa główna korpusu, wzmocniono uskokowymi przyporami, w tym dwoma dostawionymi wtórnie wielkimi łękami oporowymi z podstawami oddalonymi o parę metrów od murów obwodowych. Oświetlenie prezbiterium od północy i południa zapewniono wysokimi i wąskimi oknami lancetowatymi, rozmieszczonymi parami na przęsło. Taki układ wskazywałby na pierwotną chęć założenia wysokich sklepień sześciodzielnych, ale ostatecznie problemy statyczne spowodowały, że założono niższe sklepienie krzyżowo – żebrowe. Okna we wschodnim zamknięciu nieco obniżono w stosunku do okien bocznych i poszerzono, na wzór kościołów raciborskich. We wnętrzu prezbiterium otwarto na zachód arkadą tęczy z półgruszkowym profilem.
Główne wejście do kościoła umieszczone zostało na osi fasady zachodniej, pomimo, iż nie było skierowane w stronę rynku. Utworzono tam wysoki, bogato profilowany portal o ostrołucznej archiwolcie, z licznymi wałkami i wklęskami nie naruszonymi kapitelami lub konsolami. Jego ościeże osadzono na cokolikach z wyżłobionymi bokami. Nad portalem przebito duże okno wypełnione wielodzielnym maswerkiem, wyżej dwa otwory szczelinowe i ozdobny, trójkątny szczyt, rozczłonkowany piramidalnie umieszczonymi siedmioma ostrołucznymi blendami. Od przełomu XIV i XV wieku główny portal wejściowy ochraniała kruchta, wzniesiona z łamanego kamienia przeplatanego cegłą i kawałkami tufitu Wchodziło się do niej przez dużą ostrołukową arkadę, profilowaną trzema smukłymi wałkami o przekroju gruszki. Jej wnętrze przykryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym, z żebrami wybiegającymi z zaostrzonych konsol i spiętymi w miejscach przecięć drobnymi zwornikami o kształtach rozet.
We wnętrzu przęsła międzywieżowego utworzona została empora muzyczna, doświetlana wspomnianym dużym oknem zachodnim. Dostęp do niej prowadził przez schody i wieżę północną, oraz małym portalem w północnej ścianie wieży południowej. Na wprost empory, po drugiej stronie nawy głównej, do około połowy XV wieku znajdowała się przegroda lektorium, oddzielająca część kościoła dostępną dla wiernych, od prezbiterium przeznaczonego dla kleru i zakonników krzyżackich. Na czele lektorium stał okazały, wystawiony przez bractwo Panny Marii ołtarz Bożego Ciała, obok którego w nawach bocznych zapewne znajdowały się kolejne gotyckie ołtarze boczne. Żaden z nich nie dorównywał jednak późnogotyckiemu ołtarzowi głównemu, który w prezbiterium wysokością około 20-21 metrów sięgał poziomu sklepienia. Jego środkową część tworzyła szafa ze skrzydłami osadzona na malowanej predelli, zdobiona motywem koronacji NMP.
Dwoma ukośnie położonymi przyporami opięta została od północy najstarsza zakrystia, połączona z prezbiterium za pomocą ostrołucznego portalu. Jej wnętrze podzielono na dwa prostokątne przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego. Położona w pobliżu późnogotycka kruchta, umieszczona w kącie między nawą północną a prezbiterium, otwarta była na północ dwoma a na wschód jedną arkadą. Jej wnętrze przykryto dwoma parami przęseł sklepień krzyżowych z żebrami wyrastającymi ze ścian, a pośrodku zbiegającymi się do kolistego w przekroju filara. Po przeciwnej stronie prezbiterium, obszerna XV-wieczna kaplica z wielobocznym zamknięciem, przykryta została sklepieniem tworzącym sieć gruszkowo profilowanych żeber ułożonych na kolebce. Żebra ta osadzono bez konsol i spięto pięcioma malowanymi zwornikami. Do wnętrza kaplicy wiodła od południa duża arkada profilowana z obu stron gruszkowymi wałkami, chroniona małym przedsionkiem z późnogotyckim sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Kaplicę południową przy korpusie i młodszą zakrystię zwieńczono sklepieniami trójpodporowymi z przenikającymi trapezowatymi polami, wzór który w chwili budowy nie miał bezpośrednich nawiązań do architektury Wrocławia, Pragi, czy Krakowa. Podsklepiona była także sąsiednia wysoka kaplica księcia Wilhelma, dla której zamurować trzeba było dolną część jednego z okien nawy bocznej.
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia NMP jest dziś nadal jedną z najwyższych budowli Opawy, dominantą rynku i jednym z najważniejszych średniowiecznych zabytków miasta, ukazującym typowe cechy śląskiego gotyku ceglanego. Niestety średniowieczna bryła doznała licznych zniekształceń nowożytnych. Większość dużych, ostrołucznych okien została albo zamurowana albo przekształcona, w okno zachodnie nawy głównej wstawiono neogotycki maswerk, a wieżę południowo – zachodnią przykryto klasycystycznym hełmem. Zawaleniu uległ jeden z łęków oporowych, przez co wschodnie okno prezbiterium jest dziś nowożytną rekonstrukcją. Ponadto nie istnieje już gotycka kaplica księcia Wilhelma przy nawie bocznej, po której widoczna jest na elewacji arkada. Najwięcej oryginalnych elementów zachowały zachodnie wieże: wąskie otwory szczelinowe, duże okna z maswerkami w wieży północnej, czy portal z tympanonem w wieży południowej. Pierwotne są także blendy na szczycie fasady, portal zachodni oraz mieszcząca go kruchta wraz ze sklepieniem. Wnętrze korpusu nawowego i prezbiterium kościoła uległo gruntownej, nowożytnej przebudowie, ale zachowały się sklepienia w zakrystii, kaplicy św. Anny, kaplicach południowych czy dawnej kruchcie północnej. Spośród średniowiecznego wyposażenia najcenniejszym elementem jest posąg św. Anny z około 1510-1520 roku, przeniesiony z kościoła w Novych Lublicach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Ondrušková M., Prix D., Schenková M., Šopák P., Opava. Konkatedrála Nanebevzetí Panny Marie, Velehrad 2000.