Historia
Kaplicę św. Krzyża wybudowano pod koniec XIV wieku, około 1390 – 1394 roku, w okresie rządów księcia Przemysła I, w ramach jednej kampanii budowlanej i jednolitego niezmienianego planu. Już w pierwszej połowie XV wieku kaplica została uszkodzona, przypuszczalnie w okresie wojen husyckich, co zapewne wymusiło w tym czasie przebudowę jej wnętrza. Założono tam nowe tynki, a na nich utworzono ścienne polichromie. Po zakończeniu prac kaplica została ponownie konsekrowana (o czym świadczyła druga warstwa namalowanych krzyży konsekracyjnych). W czasie wojny trzydziestoletniej kaplica była wykorzystywana do nabożeństw protestanckich przez wojska szwedzkie. Po 1771 roku rozebrana została zakrystia i klatka schodowa, a pod koniec XVIII wieku budowla zaczęła pełnić rolę spichrza. Co więcej w 1859 roku zabytek zniszczył pożar. Gruntowne prace remontowe przeprowadzono w 1907 roku, a następnie w latach 90-tych XX wieku.
Architektura
Kaplicę wybudowano po północno – wschodniej stronie lokacyjnego miasta Opava, przy szlaku prowadzącym do księstwa raciborskiego. Wzniesiono ją z łamanego kamienia do poziomu gzymsu podokiennego (do około 4,5 metrów wysokości), oraz z cegły powyżej, układanej w wątku polskim (gotyckim), łączonej wapienną zaprawą. Część cegieł w celach ozdobnych pokryta została ciemnobrązową, a czasem brązowozieloną glazurą, nie mogła więc być ta część kaplicy otynkowana. Natomiast surowa konstrukcja nierównego muru kamiennego wskazywałaby, iż w średniowieczu był on pokryty tynkiem. Tynk został również rozciągnięty w formie okładziny na wąskie zewnętrzne pasy wokół okien. Malowniczy efekt zdobniczy tego rozwiązania potęgowała być może czerwono – biała polichromia wstawionych w okna maswerków.
Kaplica uzyskała plan budowli centralnej, otrzymała bowiem bardzo nietypowy kształt dla budowli wiejskich, czy też podmiejskich, na rzucie regularnego ośmioboku o średnicy około 12 metrów. Jej elewacje wzmocniono przyporami, usytuowanymi w każdym narożniku za wyjątkiem jednego, północnego. Tam bowiem pierwotnie znajdowała się czworoboczna zakrystia z pomieszczeniem na piętrze i półkolistą wieżyczką schodową od zachodu.
Kaplicę posadowiono na kamiennym cokole. Horyzontalnie elewacje rozdzielał także gzyms podokapowy oraz wspomniany powyżej gzyms podokienny, poprowadzony przez całą budowlę włącznie z przyporami, zakrzywiony uskokiem nad głównym portalem wejściowym po stronie zachodniej (w celach ozdobnych i wyróżnienia zachodniego wejścia). Oświetlenie budowli zapewniało sześć ostrołucznych okien, pierwotnie w większości wypełnionych dwudzielnymi maswerkami (tylko okno przy klatce schodowej było jednodzielne). Wejście do kaplicy prowadziło za pomocą dwóch ostrołuczynych, profilowanych portali: zachodniego i północno – wschodniego. Ten drugi nie został umieszczony na osi ściany między przyporami, ale nieco bardziej na północ. Przesunięcie to spowodowane było koniecznością uzyskania miejsca na drewniane schody prowadzące na ambonę, znajdującą się w północno – wschodnim narożniku kaplicy. Od osi przesunięte było także okno zachodnie nad portalem, ale cel tego zabiegu nie jest znany.
Wnętrze nawy kaplicy wypełniała w średniowieczu po stronie zachodniej empora. Na północnym – wschodzie na kamiennej podstawie znajdowała się wspomniana drewniana ambona, natomiast ołtarz główny nie został idealnie zorientowany, gdyż umieszczony był na południowym – wschodzie, w miejscu wyróżnionym większym oknem. W ścianie północnej przejście w przyziemiu wiodło do zakrystii, z niej zaś można było przejść do spiralnej klatki schodowej i ponownie przez mur obwodowy na emporę. Przestrzeń poddasza nad sklepieniem kaplicy dostępna była ze spiralnych schodów w wieżyczce przez wąskie i niskie, odcinkowo zamknięte ceglane przejście. Wnętrze kaplicy pierwotnie otynkowane było na gładko czerwonawym tynkiem wapiennym, na którym w pierwszej połowie XV wieku utworzono barwne malowidła. Przestrzeń nawy kaplicy przykryto sklepieniem gwiaździstym, z gruszkowymi w przekroju żebrami tworzącymi ośmioramienną gwiazdę, nałożonymi na kopułę sklepienia. Posadzkę tworzyła wylewka wapiennej zaprawy.
Stan obecny
Kaplica zachowała do czasów współczesnych swój główny trzon, ale bez rozebranej zakrystii i przyległej wieżyczki z klatką schodową, o których istnieniu świadczą zamurowane otwory i brak narożnej przypory. Ponadto okna utraciły maswerki, gzyms podokapowy mógł zostać przekształcony, a wewnątrz nie zachowała się ani empora, ani sklepienie. Cykl XV-wiecznych fresków zachował się częściowo na pięciu ścianach, widoczne są również krzyże konsekracyjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Prix D., Výsledky stavebně historického průzkumu kaple sv. Kříže v Opavě-Kateřinkách, „Průzkumy památek”, II/1995.