Historia
Pierwotny kościół na zamkowym wzgórzu został założony w 1107 roku przez księcia Świętopełka z ołomunieckiej linii dynastii Przemyślidów. W 1131 roku został on konsekrowany przez biskupa Jindřicha Zdíka, który pod koniec lat 30-tych XII wieku ufundował obok niego romański pałac. Służył on za rezydencję mieszkalną zarówno dla biskupa, jak i dwunastoosobowej kapituły, która od 1141 roku zaczęła funkcjonować przy przemienionym w katedrę kościele św. Wacława. W związku z utworzeniem kapituły pałac został wówczas rozbudowany o dwa dodatkowe skrzydła – wschodnie i zachodnie. Po pożarach w 1204 i 1266 kościół został przebudowany w stylu gotyckim wpierw z inicjatywy biskupa Roberta, a po drugim pożarze przez biskupa Bruna z Schauenburku.
Pałac biskupi służył swojemu pierwotnemu celowi tylko do przełomu XII i XIII wieku, kiedy to członkowie kapituły przenieśli się do własnych, osobnych rezydencji, a biskup zbudował nowy, osobny pałac, leżący w pewnym oddaleniu od kościoła. W starym pałacu biskupa Zdíka zaczęła wówczas funkcjonować szkoła katedralna. W połowie XIV wieku jej krużganki zostały przebudowane w stylu gotyckim, a na ścianach umieszczono późnogotycki cykl malowideł. W latach 1435–1441 do północnej ściany pałacu dobudowano kaplicę św. Jana Chrzciciela, pierwotnie używaną jako bibliotekę przykatedralną.
W latach 1582-1591 biskup Stanisław II Pavlovsky wzniósł kaplicę św. Stanisława, funkcjonującą jako jego rodzinny grobowiec. W latach 1589-1595 ten sam biskup ufundował trzecią, centralnie umieszczoną wieżę, pomiędzy dwiema starymi wieżami romańskimi. W latach 1616–1618, poprzedzających wojnę trzydziestoletnią, katedra otrzymała z inicjatywy biskupa Františka z Dietrichštejna nowe barokowe prezbiterium. W 1803 roku, po uderzeniu pioruna, ogień zniszczył wszystkie trzy wieże, które po odnowieniu połączono w jeden wspólny klasycystyczny blok. W tym stanie kościół dotrwał do końca XIX wieku, kiedy to w latach 1883-1892 przeprowadzono rozległą neogotycką przebudowę. Katedra po raz kolejny drastycznie zmieniła wygląd: otrzymała po zburzeniu starych nową wieżę przy fasadzie zachodniej, a prezbiterium oraz wnętrza zostały regotycyzowane.
Architektura
Pierwotny romański kościół św. Wacława był trójnawową bazyliką o wymiarach około około 50 x 20 metrów z trzema apsydami po stronie wschodniej i dwuwieżową fasadą zachodnią, zwieńczoną pośrodku trójkątnym szczytem. Szerokość wież odpowiadała szerokości naw bocznych. Ich dolne kondygnacje oświetlane były małymi otworami szczelinowymi, wyższe natomiast oknami romańskimi, jedno, dwu i trójdzielnymi. Do środka katedry prowadził jedynie portal po stronie zachodniej. Wnętrze składało się z czterech lub sześciu par filarów o profilu czworobocznym, a we wschodniej części kościoła znajdowała się romańska krypta, dostępna prze północną nawę. Ściany obwodowe krypty była podzielone półkolistymi niszami, sklepienie natomiast spoczywało na dziesięciu kolumnach, które wydzielały trzy nawy. Wieże w przyziemiu otwierały się do naw bocznych arkadami. Prawdopodobnie we wszystkich nawach katedry zastosowano stropy płaskie, drewniane.
Po 1204 roku kościół został wzmocniony zewnętrznymi przyporami, ale po kolejnych zniszczeniach z 1266 roku całkowicie przekształcono go we wczesnogotycką trójnawową halę, o tym samym układzie co pierwotna bazylika, ale z krótkim, prostokątnym prezbiterium. Ze starego założenia pozostały wówczas romańskie wieże i krypta.
Pałac biskupi został przystawiony do północnej elewacji katedry. Składał się on z trzech skrzydeł, które na podobieństwo założeń klasztornych zamykały wraz z kościołem wewnętrzny, otoczony krużgankami dziedziniec. Głównym, największym i zarazem najstarszym było skrzydło północne o wymiarach 10,5 x 30 metrów, usytuowane równolegle do kościoła i zaopatrzone w dwa portale wejściowe po stronie zachodniej. Jeden z nich prowadził do pomieszczeń przyziemia, drugi, dostępny przez zewnętrzne schody, umożliwiał dostanie się na piętro. Przyziemie służyło głównie celom gospodarczym, natomiast piętro mieszkalno – reprezentacyjnym. Podzielono je na dwa podłużne pomieszczenia o różnej wielkości, z których mniejsze o wymiarach 8 x 11 metra oświetlane było dwoma, bogato zdobionymi romańskimi biforiami, a większe o wymiarach 8 x 15,3 metra trzema triforiami i jednym biforium, również o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Obydwa pomieszczenia zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami. Mniejsza komnata ogrzewana była narożnym kominkiem, dlatego identyfikuje się ją z prywatnym pokojem biskupa. Parter zaopatrzono jedynie w wąskie otwory szczelinowe.
Wzniesione nieco później skrzydło wschodnie było krótsze, ale również dwukondygnacyjne. W przyziemiu mieściło kapitularz oraz dodatkowe pomieszczenia, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym, oświetlone oknami szczelinowymi. Na piętrze, w południowej części skrzydła prawdopodobnie usytuowano dormitorium, połączone wąskim korytarzem w grubości muru z prezbiterium kościoła, by umożliwić kanonikom szybkie dojście na nocne msze. W północnej części skrzydła wschodniego umieszczono refektarz, oświetlany od północy wielkim, bogato zdobionym triforium.
Najmniejsze było wąskie skrzydło zachodnie. Łączyło ono na piętrze komnatę biskupa z północną wieżą kościoła (gdzie w jednym z pomieszczeń mógł znajdować się skarbiec), a dalej z prywatną kaplicą, znajdującą się na emporze między wieżami katedralnymi. Krużganki w przyziemiu otaczały wewnętrzny dziedziniec i zapewniały komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami. Po pożarze z 1266 roku zostały przebudowane w stylu gotycki. Zwieńczono je sklepieniami krzyżowo – żebrowymi z ozdobnymi zwornikami, zaopatrzono w duże ostrołukowe okna z maswerkami, wychodzące na stronę wirydarza, a ich ściany pokryto barwnymi, późnogotyckimi polichromiami.
W drugiej połowie XIII wieku północną część wschodniego skrzydła pałacu podwyższono o dodatkowe piętro, gdzie umieszczono jedno pomieszczenie z wejściem po schodach. W tym czasie do wschodniej części północnego skrzydła dostawiono grubą ścianę mieszczącą również wąskie, połączone z wcześniejszymi, schody. W latach 1435–1441 do dłuższego, zewnętrznego boku północnego skrzydła dobudowano gotycką, opiętą przyporami, kaplicę św. Jana Chrzciciela, pierwotnie wykorzystywaną jako bibliotekę.
Stan obecny
Z romańskiego kościoła św. Wacława zachowała się do dzisiaj jedynie część obwodowego muru korpusu, krypta i fundamenty frontowych wież. Zdecydowana większość kościoła to efekt XIX-wiecznej neogotyckiej, choć dość udanej przebudowy. Więcej szczęścia miał romański pałac biskupi z którego w najlepszym stanie zachowały się północne i zachodnie mury obwodowe wraz z unikalnymi romańskimi biforiami i triforiami. Zobaczyć również można XV-wieczną kaplicę św. Jana oraz XIV-wieczne krużganki, na ścianach których częściowo przetrwały późnogotyckie freski, cechujące się wpływami szkoły Albrechta Dürera. Niestety w podziwianiu pałacu skutecznie przeszkadzają elementy współczesnej, modernistycznej architektury, które z niewiadomych względów ktoś uznał za słuszne wtopić w zabytkową substancję pałacu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dohn V., Pojsl M., Slavik I., Olomouc v době biskupa Jindřicha Zdíka, Olomouc 1996.
Strona internetowa hrady.cz, katedrála sv. Václava.