Historia
Biskupstwo ołomunieckie założone zostało w 1063 roku przez czeskiego księcia Wratysława II. Zgodnie z wolą poprzedniego władcy Brzetysława, jego najmłodszy syn Jaromir Gebhart, brat Wratysława II, otrzymać miał praski stolec biskupi, początkowo połączony z ołomunieckim. Wratysław II wolał jednak osłabić władzę brata, dlatego wydzielił odrębne biskupstwo obejmujące całe Morawy. Jako, że akt ten nie został zatwierdzony przez arcybiskupa mogunckiego, ani przez papieża, zapewne było to jedynie przywrócenie funkcjonującego wcześniej stanu. Ołomuniec był bowiem uważany za następcę diecezji morawsko-panońskiej z IX-XI wieku.
Odnowione biskupstwo początkowo funkcjonowało przy znajdującym się na podgrodziu kościele św. Piotra z drugiej ćwierci XII wieku. Wkrótce jednak książęta z ołomunieckiej linii dynastii Przemyślidów opuścili stary gród i założyli nową siedzibę na skalistym cyplu, na którym książę Świętopełk ufundował nowy kościół pod wezwaniem św. Wacława. Do rozpoczęcia jego budowy dojść musiało przed 1107 rokiem, kiedy to Świętopełk przeniósł się do Pragi. Prace trwały przez cały okres panowania księcia Wacława Henryka, który tuż przed śmiercią w 1130 roku przekazał nieukończoną wciąż budowlę biskupowi Jindřichowi Zdíkowi. Ten w 1131 roku dokonał konsekracji, co wskazywałoby na ukończenie przynajmniej wschodniej części katedry. Ponadto Jindřich Zdík pod koniec lat 30-tych XII wieku ufundował obok kościoła romański pałac, służący za rezydencję zarówno dla biskupa, jak i dwunastoosobowej kapituły, która od 1141 roku zaczęła funkcjonować przy katedrze św. Wacława. W związku z utworzeniem kapituły pałac został wówczas rozbudowany o dwa dodatkowe skrzydła: wschodnie i zachodnie. Przy budowie brać mogli udział mistrzowie sprowadzeni z Włoch, gdzie Zdík zawitał w czasie powrotu z wyprawy do Jerozolimy w latach 1137-1138.
W 1204 i 1266 roku pałac i kościół niszczone były pożarami, po których przeprowadzono przebudowy w stylu wczesnogotyckim, wpierw z inicjatywy biskupa Roberta, a po drugim pożarze przez biskupa Bruna z Schauenburku. Pałac biskupi służył swojemu pierwotnemu celowi tylko do przełomu XII i XIII wieku, kiedy to członkowie kapituły przenieśli się do własnych, osobnych rezydencji, a biskup zbudował nowy pałac, leżący w pewnym oddaleniu od kościoła. W starym pałacu biskupa Zdíka zaczęła wówczas funkcjonować szkoła katedralna. W czasach biskupa Jana VII Volka, urzędującego w latach 1334-1351, z nieznanych powodów ponownie zasklepiono korpus katedry. Kolejne przebudowy, obejmujące zarówno dawny pałac, jak i katedrę, prowadzono za następców Jana VII: Jana Očko z Vlašimia i Jana IX ze Středy (w 1356 roku podarowanych zostało pięć grzywien „pro fabrica ecclesiae Olomucensis”). Po połowie XIV wieku wzniesiono gotyckie krużganki, na których ścianach po 1480 roku umieszczono cykl malowideł. W latach 1435-1441 do północnej ściany pałacu dobudowano bibliotekę przykatedralną z kaplicą św. Jana Chrzciciela. Ostatnie średniowieczne prace budowlane miały być prowadzone w latach 1504-1516, kiedy to z inicjatywy Stanislava Turza miało powstać późnogotyckie prezbiterium katedry, choć zamierzenia tego z nieznanych powodów zapewne nie zrealizowano.
W latach 1582-1591 biskup Stanisław II Pavlovsky wzniósł przy katedrze nowożytną kaplicę św. Stanisława, funkcjonującą jako jego rodzinny grobowiec. W latach 1589-1595 ten sam biskup ufundował trzecią, centralnie umieszczoną wieżę renesansową, pomiędzy dwiema starymi wieżami romańskimi. W poprzedzających wojnę trzydziestoletnią latach 1616-1618, katedra otrzymała z inicjatywy biskupa Františka z Dietrichštejna nowe barokowe prezbiterium. W 1803 roku, po uderzeniu pioruna, ogień zniszczył wszystkie trzy wieże, które po odnowieniu połączono w jeden wspólny klasycystyczny blok. W tym stanie kościół dotrwał do końca XIX wieku, kiedy to w latach 1883-1892 przeprowadzono rozległą neogotycką przebudowę. Katedra po raz kolejny drastycznie zmieniła wygląd: po zburzeniu starych wież otrzymała nowe wieże przy fasadzie zachodniej oraz największą wieżę południową, a prezbiterium oraz wnętrza zostały regotycyzowane.
Architektura
Romański kościół św. Wacława stanął we wschodniej, zwężającej się części zamku. W XII wieku był trójnawową bazyliką o wymiarach około 50 x 20 metrów, z trzema apsydami po stronie wschodniej i dwuwieżową fasadą zachodnią przedzieloną trójkątnym szczytem nawy głównej. Szerokość wież odpowiadała szerokościom naw bocznych. Podobnie szerokość apsyd związana była z szerokością naw, przez co środkowa apsyda musiała mieć największe rozmiary. Dolne kondygnacje wież oświetlane były małymi otworami szczelinowymi, wyższe natomiast oknami i przeźroczami o jednodzielnych, dwudzielnych i trójdzielnych formach. Okna korpusu i apsyd przypuszczalnie były rozglifione i zamknięte półkoliście. Do środka katedry z zewnątrz prowadził jedynie portal na osi fasady zachodniej, lecz funkcjonowało też połączenie z sąsiednim pałacem.
Wnętrze korpusu romańskiej katedry składało się przypuszczalnie z sześciu par filarów o przekroju czworobocznym. Wieże w przyziemiu otwierały się do naw bocznych arkadami. We wschodniej części kościoła prezbiterium było wyróżnione wyższą wysokością i stopniami, gdyż znajdowała się pod nim romańska krypta, dostępna przez nawę północną. Ściany obwodowe krypty były podzielone półkolistymi niszami, sklepienie natomiast spoczywało na dziesięciu kolumnach, które wydzielały trzy nawy. Wyżej prawdopodobnie we wszystkich nawach katedry zastosowano drewniane płaskie stropy, ewentualnie nawę główną pozostawiono otwartą na więźbę dachową. Apsydy mogły być przykryte konchami, czyli półkolistymi sklepieniami o formie półkopuł.
W pierwszej połowie XIII wieku, w ramach odbudowy i wzmocnienia murów katedry po pożarze z 1204 roku, korpus kościoła prawdopodobnie został wzmocniony zewnętrznymi przyporami. Jednak kolejne zniszczenia z 1266 roku wpłynęły na decyzję o gruntowniej przebudowie romańskiej katedry we wczesnogotycką trójnawową halę, o tym samym układzie i zbliżonych rozmiarach co pierwotna bazylika, ale z prostokątnym prezbiterium na miejscu apsyd. Ze starego założenia pozostały wówczas tylko romańskie wieże i krypta. Pozostała część murów została wzniesiona od podstaw i opięta wysokimi, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi równomiernie przepruto wysokie, ostrołucznie zamknięte, wypełnione maswerkami okna. Akcent horyzontalny zewnętrznych elewacji tworzył cokół, gzyms podokienny oraz gzyms koronujący. Na wysokości trzeciego przęsła od zachodu, przy ścianie nawy południowej dobudowana została dwuprzęsłowa kaplica o podobnym podziale elewacji jak korpus i prezbiterium katedry.
Wnętrze gotyckiej katedry przykryte zostało sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podzielonymi na kwadratowe przęsła w nawie głównej i po pięć prostokątnych przęseł w nawach bocznych. Sklepienia oparto na ścianach na wiązkach wczesnogotyckich służek o przekroju trzech czwartych koła, wyposażonych w trójki złączonych kielichowatych kapiteli, zdobionych naturalistycznie i plastycznie rzeźbionymi liśćmi. Filary międzynawowe utworzono czworoboczne, profilowane przy narożnikach delikatnymi wałkami, przechodzącymi bezpośrednio w profilowanie wysokich ostrołucznych arkad międzynawowych. Samo wczesnogotyckie sklepienie, bez systemu podtrzymywania, przebudowano w drugiej ćwierci XIV wieku, gdy założono krzyżowe żebra o profilu gruszkowym. Spięto je nowymi zwornikami, podczas gdy część starych zworników wczesnogotyckich wmurowano w południowy mur katedry.
Pałac biskupi został przystawiony do północnej elewacji korpusu nawowego katedry. Składał się z trzech skrzydeł, które na podobieństwo założeń klasztornych zamykały wraz z kościołem wewnętrzny, otoczony krużgankami dziedziniec. Głównym, największym i zarazem najstarszym było skrzydło północne o wymiarach 10,5 x 30 metrów, usytuowane równolegle do kościoła i zaopatrzone w dwa portale wejściowe po stronie zachodniej. Jeden z nich prowadził do pomieszczeń przyziemia, drugi, dostępny przez zewnętrzne schody, umożliwiał dostanie się na piętro. Przyziemie o wysokości 3,2-3,5 metra, zaopatrzone jedynie w wąskie otwory szczelinowe i kryte drewnianym stropem (być może ze słupami na osi), służyło głównie celom gospodarczym. Dobrze oświetlone piętro pełniło natomiast funkcje mieszkalno – reprezentacyjne. Podzielono je na dwa podłużne pomieszczenia o różnej wielkości, z których mniejsze o wymiarach 8 x 11 metrów oświetlane było dwoma bogato zdobionymi romańskimi biforiami, a większe o wymiarach 8 x 15,3 metra trzema triforiami i jednym biforium, również o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Obydwa pomieszczenia zwieńczone były drewnianymi stropami. Mniejsza komnata ogrzewana była narożnym kominkiem, dlatego mogła pełnić funkcję prywatnego pokoju biskupa.
Wzniesione nieco później skrzydło wschodnie było krótsze, ale początkowo również dwukondygnacyjne. W przyziemiu mieściło kapitularz oraz dodatkowe pomieszczenia, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym, oświetlone oknami szczelinowymi. Na piętrze, w południowej części skrzydła prawdopodobnie usytuowano dormitorium, połączone wąskim korytarzem w grubości muru z prezbiterium kościoła, by umożliwić kanonikom szybkie dojście na nocne msze. W północnej części skrzydła wschodniego umieszczono refektarz, oświetlany od północy wielkim, bogato zdobionym triforium. Przeciwległe, wąskie skrzydło zachodnie było w kompleksie romańskiego pałacu najmniejsze. Łączyło ono na piętrze komnatę biskupa z północną wieżą kościoła (gdzie w jednym z pomieszczeń mógł znajdować się skarbiec), a dalej z prywatną kaplicą, znajdującą się na emporze między wieżami katedralnymi.
Krużganki pałacu w przyziemiu otaczały wewnętrzny dziedziniec i zapewniały komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami. W drugiej połowie XIV wieku zostały gruntownie przebudowane w stylu gotyckim, kiedy to utworzono po sześć przęseł przy skrzydle wschodnim i zachodnim oraz po siedem od północy i południa, włącznie ze współdzielonymi przęsłami narożnymi. Zwieńczono je sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, zaopatrzono w duże, wychodzące na stronę wirydarza ostrołukowe okna z maswerkami, a ich ściany pokryto pod koniec XV wieku barwnymi, późnogotyckimi malowidłami. Gruszkowe w przekroju żebra sklepień krużganka, od strony okien opuszczono na cienkie, żłobione po bokach służki, zakończone przy posadzce bazami i cokołami. Od strony ścian wewnętrznych żebra podwieszono na drobnych konsolach. W miejscach przecięć spięto natomiast zwornikami z płaskorzeźbionymi rozetami i przedstawieniami figuralnymi.
W drugiej połowie XIII wieku północną część wschodniego skrzydła pałacu podwyższono o dodatkowe piętro, gdzie umieszczono jedno duże pomieszczenie. Wejście do niego wiodło po schodach, które nawiązywały do starszych schodów poniżej, wiodących z dormitorium do kościoła. Jako, że pomieszczenie miało dostęp do wykuszowej latryny, to najpewniej pełniło ono funkcję mieszkalną. W tym czasie do wschodniej części północnego skrzydła dostawiono grubą ścianę mieszczącą wąskie schody, połączone ze schodami w skrzydle wschodnim. Nowy mur przysłonił skrajne wschodnie okno północnego skrzydła i wydzielił z dawnego pomieszczenia mieszkalnego niewielką komorę służącą za latrynę. W takiej formie pałac służył do lat 1435-1441, kiedy to po usunięciu romańskiego północnego skrzydła, przy wykorzystaniu części jego murów, wybudowano gotycką, opiętą od zewnątrz przyporami czteroprzęsłową budowlę. Pierwotnie była ona wykorzystywana jako biblioteka, a jej wschodnie przęsło mieściło kaplicę św. Jana Chrzciciela.
Stan obecny
Z romańskiego kościoła św. Wacława zachowała się do dzisiaj jedynie krypta i dolne partie frontowych wież, natomiast z kościoła wczesnogotyckiego mury obwodowe korpusu nawowego oraz wiązki służek. Sklepienia nad nawami pochodzą z drugiej ćwierci XIV wieku. Zdecydowana większość kościoła to efekt XIX-wiecznej neogotyckiej, choć dość udanej przebudowy. Więcej szczęścia miał romański pałac biskupi z którego w najlepszym stanie zachowały się północne i zachodnie mury obwodowe wraz z unikalnymi romańskimi biforiami i triforiami. Zobaczyć również można XV-wieczną kaplicę św. Jana oraz XIV-wieczne krużganki, na ścianach których częściowo przetrwały późnogotyckie freski, cechujące się wpływami szkoły Albrechta Dürera. Niestety w podziwianiu pałacu skutecznie przeszkadzają elementy współczesnej, modernistycznej architektury, które z niewiadomych względów ktoś uznał za słuszne wtopić w zabytkową substancję pałacu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dohn V., Pojsl M., Slavik I., Olomouc v době biskupa Jindřicha Zdíka, Olomouc 1996.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Pojsl M., Olomouc. Katedrála sv. Václava, Velehrad 2007.