Historia
Pierwsze siedziby ludzkie na miejscu późniejszego miasta zaczęły powstawać już w czasach prehistorycznych, a we wczesnym średniowieczu, ze względu na usytuowanie na ważnym szlaku handlowym oraz przy przeprawie przez rzekę Morawę, Ołomuniec urósł do rangi ważnego ośrodka. Już od połowy XI wieku zaczął się on pojawiać w przekazach pisanych jako siedziba książąt z dynastii Przemyślidów. W 1063 roku oficjalnie założono w nim biskupstwo obejmujące Morawy, drugie najstarsze w Czechach po Pradze. W okresie pierwszej połowy XII wieku w zasięgu wczesnośredniowiecznego grodu rozwinęły się zabudowania książęce, biskupie i kapitulne z katedrą św. Wacława na czele, przy czym już w XII wieku na ołomunieckim podgrodziu zaczęły krystalizować się zalążki przyszłego miasta. Ukształtowało się ono około lat 30-tych i 40-tych XIII wieku po połączeniu z osadą przy kościele św. Maurycego i po założeniu szeregu klasztorów: augustiańskiego w pierwszym dziesięcioleciu XIII wieku, franciszkańskiego, klarysek i dominikanek w latach 30-40-tych i dominikanów w trzeciej ćwierci XIII wieku. Obwarowania podgrodzia były jeszcze konstrukcji drewniano – ziemnej. W takiej formie musiały sprostać w 1253 roku pustoszącym Morawy Kumanom węgierskiego króla Beli IV, a o ich naprawę zwracał się w dokumencie z 1261 roku król Przemysł Ottokar II. Murowane obwarowania podgrodzia po raz pierwszy wspomniane zostały w 1286 roku (miały znajdować się w sąsiedztwie klasztoru dominikańskiego), przyjmuje się też, iż ich budowa na miejscu wcześniejszych obwałowań ukończona została najpóźniej przed końcem XIII wieku.
W 1291 roku król Wacław II obdarował Ołomuniec przywilejem, w którym upatruje się początków lokacji właściwego miasta, położonego po zachodniej stronie podgrodzia. Być może już wówczas rozpoczęto budowę kamiennych murów obronnych, lecz z pewnością prace te ciągnęły się jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku. W okresie tym Ołomuniec uważany był już za najważniejszą morawską metropolię, obdarowaną przywilejami przez króla Jana Luksemburczyka w zamian za pożyczki udzielane przez mieszczan. Za Jana Luksemburczyka w przekazach pisemnych zaczęły pojawiać się liczne wzmianki o obwarowaniach oraz o bramach miejskich, odnotowywane także w czasie rządów jego syna, Karola IV. W 1346 roku, potwierdził on (jeszcze jako margrabia morawski) umowę miast Ołomuńca, Litovla i Uničova o wzajemnej pomocy.
Margrabia morawski Jan Henryk po objęciu swych rządów obdarzył miasto szeregiem kolejnych przywilejów, choć jego wójtowie byli w Ołomuńcu nielubiani z powodu rosnących żądań finansowych i wzrastającej emancypacji mieszczan. I choć w Ołomuńcu odbywały się ziemskie sądy oraz sejmy (powoływane od 1278 roku), to margrabia najczęściej przebywał w Brnie. W 1361 roku miasto spustoszył pożar i najpewniej uszkodził także obwarowania, gdyż odnotowano wkrótce prace przy murach obronnych w pobliżu klasztoru klarysek. Zapewne zostały one ukończone do czasu wybuch na początku lat 80-tych XIV wieku tzw. wojen margrabiów. Miasto znajdowało się wówczas w posiadaniu margrabiego Jodoka, przez co podmiejskie dobra i ziemie biskupie pustoszone były przez wojska margrabiego Prokopa, mającego wiecej sojuszników w północnej części Moraw. Sytuacja zaczęła się unormowywać dopiero na początku XV wieku, a zwłaszcza po śmierci obu braci w 1411 roku i potwierdzeniu dawnych przywilejów miejskich Ołomuńca przez króla Wacława IV.
W okresie wojen husyckich Ołomuniec stał się głównym bastionem strony katolickiej pod przywództwem biskupa Jana Żelaznego, od 1420 roku jednego z najważniejszych sprzymierzeńców odsuniętego od władzy w Czechach Zygmunta Luksemburczyka. Z tego powodu miasto stało się celem buntowników, choć ze względu na silne obwarowania i zmotywowanych do obrony mieszczan do oblężenia nigdy nie doszło. Ołomuniec musiał jednak sprostać ciągłym pustoszącym najazdom na okoliczne ziemie i przedmieścia, dużo strat i trudności poczyniła także blokada miasta. W 1422 roku ołomuńczanie odparli wojska Zygmunta Korybutowicza, lecz trzy lata później husyci obsadzili pobliski klasztor w Dolanach. Próby jego odbicia podejmowane przez Ołomuniec, wspomagany przez mieszczan z Litovelu i Znojma, okazały się nieskuteczne, podobnie jak próby zdobycia husyckiego zamku Majetín. Ponadto dla ołomuńczan niebezpieczne były wyprawy Petra z Kravař i Jana Tovačowskiego z Cimburka, mających oparcie w swych pobliskich miastach i zamkach i utrzymujących blokadę Ołomuńca. W 1426 roku odszedł z miasta biskup Jan Żelazny, a kłopoty finansowe spowodowały trudności w wypłatach żołdu, zakupie zaopatrzenia oraz broni. Gdy rok później książę Przemko zwrócił się do mieszczan o pomoc przeciw husytom oblegającym Odry, okazało się, iż w Ołomuńcu nie było żadnych dział, poza jednym podarowanym Albrechtowi Habsburgowi, lecz przechowywanym w klasztorze Hradisko. Klasztor ten, podobnie jak Dolany, miał kluczowe znaczenie dla obronności miasta i musiał znajdować się pod kontrolą Ołomuńca, który wykorzystał wszystkie swe siły do powstrzymania husyckiego najazdu z przełomu 1426 i 1427 roku. W 1432 roku husytom z Odr udało się w końcu zdobyć klasztor Hradisko, na szczęście dla mieszczan jednak opuścili go, a ołomuńczanie szybko zajęli i zniszczyli, podobnie jak wykupiony w 1430 roku klasztor Dolany. W trakcie walk tych oczywiście ciągle trwały prace nad pośpieszną modernizacją i naprawą obwarowań Ołomuńca, przy której brali udział wszyscy mieszczanie. W 1437 roku rada miejska wydała zarządzenie, że każda renowacja fortyfikacji powinna być przeprowadzona przy użyciu kamienia, a bez nietrwałego drewna.
W 1448 roku Ołomuniec, wspierany przez biskupa Tasa z Boskovic, zawiązał obronne przymierze z Brnem przeciwko władzy „husyckiego” króla Jerzego z Podiebrad. Zwrócono się także o pomoc do węgierskiego króla Macieja Korwina, którego interwencja zapoczątkowała wyniszczający konflikt czesko – węgierski. Znów ważną sprawą stało się obsadzenie klasztoru Hradisko, odnowionego dziesięć lat wcześniej i zajętego teraz przez syna Jerzego z Podiebradów, Wiktoryna. Po przysłaniu posiłków węgierskich w lecie 1468 roku rozpoczęto jego oblężenie, po którym miał on, za wyjątkiem kościoła, zostać zniszczony. Sam Ołomuniec natomiast stał się na czas konfliktu główną siedzibą Macieja Korwina na Morawach i miejscem jego koronacji w 1469 roku. Także w Ołomuńcu Maciej w 1479 roku zawarł pokój i uznał koronę czeską Władysława Jagiellończyka, w zamian dożywotnio zatrzymując Morawy, Śląsk i Łużyce. W mieście można było wówczas przeprowadzić niezbędne po długotrwałych walkach renowacje zabudowań i fortyfikacji, choć duże zniszczenia przyniósł ponownie pożar z 1492 roku.
W latach 20-tych i 30-tych XVI wieku na skutek tureckiego zagrożenia przeprowadzono modernizację obwarowań, prowadzoną jeszcze w stylistyce i metodami późnogotyckimi. W takim stanie fortyfikacje przetrwały do pierwszej połowy XVII wieku i wybuchu wojny trzydziestoletniej. W 1621 roku Ołomuniec poddał się armii cesarskiej, a w 1642 roku z powodu przestarzałych już obwarowań, miasto poddało się Szwedom, którzy utworzyli z niego obóz wojskowy. Natychmiast też najeźdźcy, zgodnie z nowożytnymi już doświadczeniami, zaczęli modernizować fortyfikacje, zburzyli także przedmieścia i klasztor Hradisko. Obwarowane bastionami i wałami miasto w 1642 roku odparło atak wojsk cesarskich, a w latach 1643-1645 wytrzymało długie oblężenie. Na skutek tych walk duże fragmenty średniowiecznych murów miejskich zostały zniszczone, dlatego po 1655 pozostałości przestarzałych dawnych obwarowań zaczęto rozbierać, a do 1676 roku wzniesiono nowoczesne fortyfikacje przystosowane do użycia nowożytnej artylerii. Prace te kontynuowano w XVIII i XIX wieku, co przyczyniło się do prawie całkowitego zaniku lub przekształcenia średniowiecznego obwodu obronnego.
Architektura
Ołomuniec założono w szerokim zakolu rzeki Morawy, na wyraźnym wywyższeniu terenu, graniczącym od północy z podmokłymi i bagiennymi terenami zalewowymi. Wzniesienie to nie było jednorodne, lecz rozdzielone płytkim siodłem na dwie, jednakowo wysokie części: północną zwaną wzgórzem Katedralnym oraz południową zwaną wzgórzem Piotrowym. Północną o powierzchni około 1,9 ha zajmował ufortyfikowany własnymi obwarowaniami wczesnośredniowieczny gród a następnie zamek i katedra, południową natomiast zajmujące około 10 ha podgrodzie.
Podgrodzie, zwane także Starym Miastem, otrzymało nieregularny w planie kształt, wydłużony w stronę zachodnią i z wybrzuszeniem ku południowi. Chronione z trzech stron rzeką, dostępne było od zachodu, oraz od wschodu poprzez przeprawę przez Morawę. W obrębie jego obwarowań, w zachodniej części znajdował się kościół farny Panny Marii, kolejny kościół farny pod wezwaniem św. Piotra usytuowany był po stronie południowej (w 1213 roku otrzymały go augustianki), na podgrodziu mieścił się także najstarszy dom rady miejskiej. Po stronie północnej wzniesiono obok szpitala św. Ducha trzy klasztory: klarysek, augustianów i pomiędzy nimi kartuzów, a przeciwną południową stronę zajęły augustianki oraz franciszkanie w narożniku południowo – zachodnim. Wszystkie te klasztory usytuowano w bliskiej odległości od obwarowań, poza kartuzami, dla których nie było już dość miejsca. Dlatego w latach 40-tych XV wieku podgrodzie powiększono po stronie północnej o wąski pas wielkości około 1 ha, podarowany kartuzom z klasztoru w Dolanach. Od okresu pełnego średniowiecza podgrodzie stanowiło biskupią część miasta, wypełnioną w dużej części zabudową kościelną.
Właściwe średniowieczne miasto zajęło teren po zachodniej i południowo – zachodniej stronie podgrodzia tworząc w przybliżeniu trójkątny w planie kształt z zaokrąglonymi narożnikami, o wielkości około 30 ha. Cały ten obszar, powiązany na wschodzie z podgrodziem wąską szyją, na zachodzie stopniowo opadał, jedynie po stronie południowo – wschodniej nakładał się na tzw. wzgórze Michalskie, przewyższające nawet część wzniesienia z katedrą i zamkiem. To skaliste wzgórze być może pierwotnie zajmowane było przez wczesnośredniowieczną siedzibę władcy, lecz Wacław I podarował je dominikanom, którzy wykorzystując starszą kaplicę św. Michała wznieśli tam swój klasztor. O dwóch obszarach miastotwórczych świadczyły dwa rynki połączone krótką i szeroką ulicą. Na Górnym wzniesiono ratusz z wysoką wieżą miejską, a na północ od niego kościół parafialny św. Maurycego i najpóźniejszy, założony w 1453 roku klasztor minorytów, usytuowany początkowo poza linią obwarowań. Klasztor wpłynął na rozwój pobliskiej zabudowy mieszkalnej (przedmieście Bělidla), którą przed 1525 rokiem postanowiono objąć nowym fragmentem murów miejskich, wyznaczających obszar około 5 ha i nawiązujących do kartuskich obwarowań północnej części podgrodzia. Południowy narożnik miasta zajmował wciśnięty w obwarowania miejskie klasztor dominikanek.
Zachodnia część podgrodzia oddzielona była od właściwego miasta przekopem i prawdopodobnie początkowo obwarowaniami drewniano – ziemnymi, w XIV wieku zastąpionymi kurtyną kamiennego muru powstałego na zasypanym przekopie. W jego długości wzniesiono bramę Nową, osadzoną w wysokiej, czworobocznej wieży z bardzo szerokim (około 4,4 metra) portalem bramnym. Z wieży bramnej można było kontrolować zarówno dużą część miasta, podgrodzie jak i zamek. Jej elewacje porozdzielane były gzymsami kordonowymi, a fasady pokryte malowidłami. Stykający się z nią fragment muru być może zanikł już w XV wieku.
Umocnienia podgrodzia pierwotnie składały się z przekopu i drewnianych obwarowań o lekkiej konstrukcji po jego wewnętrznej stronie. Kamienny mur obronny wzniesiono na ich miejscu, choć po stronie północnej nastąpiło pewne przesunięcie, gdyż kamienny mur utworzono na zasypanym starszym przekopie. Mur posiadał około 1,9 metra grubości i zwieńczony był chodnikiem dla obrońców. Nie wiadomo iloma basztami był wzmocniony, do dnia dzisiejszego przetrwała tylko jedna (mocno przebudowana) w północnej części obwodu. Miała ona czworoboczną w planie formę. Po stronie południowej i wschodniej podgrodzia przed głównym murem od XIV lub XV wieku przebiegał zewnętrzny, niższy mur parchamu, wzmocniony półkolistymi, otwartymi od strony międzymurza basztami, czy też bastejami, natomiast na północy budowę parchamu zaniechano, zapewne ze względu na powiększenie podgrodzia pod klasztor kartuzów objęty nową linią obwarowań oraz ze względu na leżące na północnym przedpolu bagna.
Główna część miasta przed pojawieniem się kamiennego muru obronnego chroniona była obwarowaniami drewniano – glinianymi. Kamienny mur otrzymał około 1,8 metra grubości u podstawy oraz zwieńczenie w postaci krenelażu, później zastąpionego prostym przedpiersiem przeprutym otworami strzeleckimi i zadaszonym gankiem. Obwód murów wzmacniały czworoboczne w planie baszty, być może istniały także baszty o innych kształtach, choć nie ma co do tego pewności. Na całym obwodzie obwarowań, poza odcinkiem między bramą Żydowską a św. Błażeja, fortyfikacje dodatkowo wzmocniono zewnętrznym murem parchamu z półokrągłymi, otwartymi od wnętrza bastejami. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła po zachodniej stronie Ołomuńca nawodniona fosa, poprzedzona dodatkowo ziemnym wałem i kolejnym murem. Za tym ostatnim znajdował się jeszcze zewnętrzny, nawodniony przekop. Na południowym – wschodzie rolę fosy odgrywał kanał młyński, poprowadzony od tzw. Średniej Morawy, jednego z ramion głównego koryta rzeki. Zaopatrywał on w wodę zachodnią fosę, przy czym jej poziom regulowała śluza chroniona przez południowo – zachodnią czworoboczną wieżę.
Obwarowania północnego przedmieścia Bělidla tworzyła pojedyncza linia muru o grubości około 1,7 metra oraz przekop. Mur posiadał zadaszony ganek oraz rozmieszczone co około 40 merów półokrągłe, otwarte od strony miasta baszty oraz baszty czworoboczne, pełne, zamknięte ścianą z każdej strony.
Najpóźniej wzniesionym elementem średniowiecznych obwarowań był zbudowany w pierwszej połowie XVI wieku odcinek muru, utworzony po południowo – wschodniej stronie właściwego miasta i podgrodzia, umieszczony przed kanałem młynówki, a w pewnym oddaleniu od skalistej skarpy, na krawędzi której poprowadzony był starszy główny mur obronny i zewnętrzny mur parchamu. Na wschodzie dobiegał on do miejsca, gdzie po przeciwnej stronie Średniej Morawy znajdował się barbakan bramy Zamkowej. Nowy mur wzmocniony był pięcioma półokrągłymi, otwartymi od wnętrza bastejami.
Do właściwej części miasta wiodły od zachodu trzy główne bramy: Górna (zwana też Litovelską) w narożniku północno – zachodnim, prowadząca w kierunku Kłodzka i Śląska, brama Średnia (Zielona) wiodąca do Czech, usytuowana mniej więcej pośrodku zachodniego fragmentu obwarowań oraz brama Dolna skierowana na szlak do Brna. Dodatkowo na południu komunikację zapewniała stojąca nisko w pobliżu rzeki brama św. Błażeja, brama Żydowska po stronie północno – wschodniej w kącie utworzonym przez obwarowania głównego miasta i podgrodzia i na północy brama Rohelska. Połączeniem przedmieścia Bělidla z miastem była brama św. Bernarda usytuowana w pobliżu klasztoru minorytów, zaś komunikację głównego miasta z podgrodziem zapewniała wspomniana już brama Nowa. Podgrodzie oprócz bliżej nieznanego połączenia z zamkiem zaopatrzone było w dwie bramy: północną Wszystkich Świętych, usytuowaną tuż przy styku muru miejskiego z obwarowaniami zamku, oraz bramę Zamkową (Hradską) po stronie wschodniej, skierowaną w stronę przeprawy na rzece Morawie. Wszystkie bramy umieszczone były w czworobocznych basztach bramnych, wysuniętych przed lico głównego muru. Prawdopodobnie wszystkie też, podobnie jak zachowana brama Żydowska, zamykane były mostami zwodzonymi, podnoszonymi za pomocą pary łańcuchów lub lin i osadzanymi w czworobocznych niszach. Po wybudowaniu muru zewnętrznego główne bramy rozbudowano o nieduże przedbramia, łączone szyjami z głównymi basztami bramnymi, a na początku XVI wieku kluczowe dla obronności trzy bramy zachodnie poprzedzono zaokrąglonymi barbakanami. Barbakanem wzmocnio również wschodnią bramę Zamkową (Hradską), lecz w tym wypadku znalazł się on na drugim brzegu Średniej Morawy. Brama Żydowska w bocznych ścianach posiadała furty wypadowe do parchamu, pierwotnie ryglowane zasuwami osadzanymi w murze. W XVI wieku była przykryta czterospadowym dachem, który pozostawiał miejsce na górną, otwartą galerię obronną.
Stan obecny
Niegdyś okazały, zróżnicowany i rozległy system średniowiecznych fortyfikacji, przetrwał do dnia dzisiejszego jedynie w niewielkim stopniu, a co gorzej zachowane fragmenty zostały znacznie przekształcone w okresie nowożytnym. W najlepszym stanie, najbliższym oryginalnemu kształtowi zachował się krótki odcinek po stronie północnej podgrodzia w pobliżu bramy Wszystkich Świętych. Na obszarze głównego miasta dawne obwarowania widoczne są po stronie wschodniej, gdzie między innymi znajduje się przekształcona w baroku baszta Michalska, oraz w kilku fragmentach po stronie północnej. Spośród bram najwięcej uwagi warta jest brama Żydowska, która pomimo nowożytnych przekształceń zachowała portal wjazdowy oraz niszę z otworami na łańcuchy mostu zwodzonego. Przekształcona na dom mieszkalny brama Wszystkich Świętych w o wiele większym stopniu zatraciła swój pierwotny wygląd.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Měřínský Z., Plaček M., Opevnění moravských zeměpanských a biskupských středověkých měst [w:] Forum Urbes Medii Aevi V. Městské fortifikace ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední evropy, red. Z. Měřínský, Brno 2008.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.