Historia
Ołomuniecki klasztor dominikanek św. Katarzyny po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1287 roku, w akcie darowizny patronatu kościoła św. Bartłomieja we wsi Vážany, przekazanym przez Vojslavę, wdowę po Jencu z Deblína. W dokumencie tym odnotowano Atkę, córkę Vojslavy, która prawdopodobnie została pierwszą przeoryszą ołumunieckiego konwentu. O tym, że nie miała ona na urzędzie poprzedników, a jej rodzice byli fundatorami klasztoru, świadczyłoby wykazanie go na trzecim miejscu na spisie dominikańskich klasztorów Bernarda Gui z początku XIV wieku (ujętych chronologicznie według daty powstanie), co zawęża okres jego fundacji do lat 1277 – 1287. Ponadto ród z Deblína był przywiązany do zakonu dominikanów, gdyż siostra Atki, Kateřina, wdowa po Tasie z Lomnicy, została na początku drugiej dekady XIV wieku założycielką i pierwszą przeoryszą klasztoru św. Anny w Starym Brnie.
W 1291 roku klasztor dominikanek w Ołomuńcu wraz z całym majątkiem przyjął w opiekę papież Mikołaj V, a w 1297 roku dobra konwentu pomnożył o wieś Kožušany król czeski i margrabia morawski Wacław II. Król zwolnił także zakonnice spod jurysdykcji świeckiej. Jako, że Kožušany wcześniej należały do wyszehradzkiego proboszcza i kanclerza królewskiego Jana, mniszki zostały zobowiązane do płacenia rocznej pensji klasztorowi dominikańskiemu w Šumperku, który założony został przez Jana. Ołomunieckie mniszki oddane zostały również pod opiekę męskiemu klasztorowi dominikanów w Ołomuńcu, choć ta przymusowa „ochrona” zapewne nie była zbyt mile widziana przez zakonnice, gdyż przed uciskiem męskiego przeora klasztor zasłaniał się opieką papieską.
Około 1290 roku klasztor św. Katarzyny prawdopodobnie był już na tyle rozwiniętą instytucją, że powołano z niego siostry do nowej fundacji w Pradze. Około 1305 roku majątek klasztoru musiał być znaczny, jako że siostry prowadziły wówczas duże transakcje z niejakim Milíčem z Cítova. Nie ustawały także donacje mieszczan, a w 1330 roku powstała druga fundacja klasztoru ołomunieckiego w praskim Újezdzie. Jej założycielka, królowa Elżbieta Przemyślidka, zwróciła się do Ołomuńca, mimo że w tym czasie działał w Pradze klasztor św. Anny na Starym Mieście. Relatywnie duża ilość sześciu wysłanych sióstr świadczyłaby o sporym konwencie w Ołomuńcu, a zarazem o jego bogactwie. W 1363 roku przeorysza Mabka w kolejnej transakcji handlowej uzyskała fundusze konieczne do przebudowy chóru kościoła, zniszczonego niewiele wcześniej przez ogień.
Na początku XV wieku klasztor dominikanek w związku z ciężką sytuacją wewnętrzną królestwa i postępującą anarchią podupadł. Toczył spory z dłużnikami i wyprzedawał swój majątek. Choć Ołomuniec nie został zdobyty przez Husytów i przetrwał burzliwy okres wojen, to w 1450 roku kościół klasztorny wraz z sąsiednimi zabudowaniami spłonął. Kolejny pożar nawiedził konwent w 1513 roku, zaś w kolejnych latach XVI wieku coraz częściej zaczęły się pojawiać doniesienia o moralnym upadku klasztoru.
W XVII stuleciu klasztor ucierpiał głównie z powodu ogólnej biedy w czasie szwedzkiej okupacji Ołomuńca z lat 1642 – 1650. Po krótkiej poprawie w ostatniej ćwierci XVII wieku, klasztor wraz z kościołem nawiedził wielki pożar z 1702 roku. Odbudowę i powiększenie o nowożytne zabudowania przeprowadzono w 1748 roku, lecz już w 1782 roku zlikwidowano zakon dominikanów, a klasztor św. Katarzyny przejął zakon urszulanek. Wkrótce, w 1800 roku, kościół ponownie spłonął, zawalił się dach i trzeba było go odbudować, natomiast sklepienie pozostało nienaruszone, mimo że spadły na niego dzwony. W 1848 roku odnowiono wnętrze kościoła, w 1884 roku przekształcono w stylistyce neogotyckiej, mniejszych napraw dokonano w okresie międzywojennym, a w 1985 roku regotyzowano część okien i maswerków.
Architektura
Klasztor założony został w południowo – zachodniej części miasta, stosunkowo blisko miejskich murów obronnych, między bramą św. Błażeja a bramą Dolną. Składał się z prostego kościoła oraz zabudowań klauzury po jego zachodniej stronie. Nietypowe usytuowanie było wynikiem braku orientacji prezbiterium kościoła na wschód, co zapewne wynikało z braku miejsca w ciasnej zabudowie miasta w chwili fundacji konwentu, oraz konieczności dostosowania się do przebiegu ulic.
Kościół wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. O jego istnieniu świadczyło przykrycie kościoła w średniowieczu dwoma oddzielnymi dachami dwuspadowymi, część prezbiterialna była także niższa. Elewacje budowli przedzielone zostały nieregularnie rozmieszczonymi na wschodzie przyporami, oraz przyporami narożnymi, usytuowanymi pod skosem. Od zachodu kościół nie potrzebował przypór z racji sąsiadujących budynków klasztornych. Wejście umieszczono w elewacji północnej. Zostało ono przesunięte w lewo od osi, tak że wysoka wimperga portalu nie znalazła się w linii z dużym oknem. Portal otrzymał bogate i eleganckie profilowanie poprowadzone od niskiego cokołu aż do archiwolty, bez przerywania głowicami. Drugie, ostrołucznie zamknięte wejście do kościoła znajdowało się w ścianie wschodniej, na wysokości prezbiterialnej części świątyni, ale pierwotnie mogło ono prowadzić do jakiejś dobudówki, a nie na zewnątrz. Oświetlenie kościoła od strony ulicy (od wschodu) zapewniały wysokie okna ostrołuczne. Spośród nich dwa okna północne, wypełnione dwudzielnymi maswerkami, utworzono krótsze ze względu na znajdującą się w środku emporę. Okna południowe na wysokości części prezbiterialnej miały dużo bogatsze maswerki, trójdzielne. Jeszcze szersze okno z czwórdzielnym maswerkiem wstawiono w elewację południową. Jego maswerk uzyskał najbardziej reprezentacyjny wygląd, składający się z grupy sześciu czterolistnych koniczyn ujętych w sferyczny trójbok, wspartych na czterech trójliściach.
Wnętrze kościoła dzieliło się na część nawową (północną) i część prezbiterialną (południową). Nawa pierwotnie podzielona była na trzy prostokątne przęsła, przypuszczalnie pierwotnie przykryte drewnianym stropem. Umieszczono tam emporę mniszek, spoczywającą na dwóch parach prostokątnych przęseł ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Ceglane żebra empory o gruszkowym przekroju osadzono na dwóch kolistych w przekroju filarach. Spięto je zwornikami i opuszczono na wiązki służek. Część prezbiterialna kościoła dzieliła się na dwa prostokątne przęsła oraz południowe przęsło zwieńczone sklepieniem sześciodzielnym, w narożnikach uzupełnionym systemem trójpodporowym. Żaden ze zworników sklepienia prezbiterium nie otrzymał dekoracji. Żebra opuszczono na obłe służki, przy czym te na granicy przedostatniego i ostatniego przęsła wyposażono w kapitele z wielobocznymi abakusami. Głowica ściany zachodniej została ozdobiona liśćmi i kwiatami akantu, przeciwległa prawdopodobnie nosiła również dekorację roślinną. W drobne głowice wyposażono także służki skrajnych narożnych żeber. Pierwotnie służki prawdopodobnie kończyły się na obiegającym prezbiterium gzymsie.
Zabudowania dominikańskiej klauzury znajdowały się po zachodniej stronie kościoła. Tam, na wysokości jego prezbiterium, usytuowana była podłużna kaplica, dłuższą osią równoległa do kościoła, zakończona na południu trzema ścianami. Być może wykorzystywana była do celów liturgicznych przed ukończeniem budowy kościoła. Za kaplicą znajdowało się główne, bardzo długie skrzydło na planie prostokąta, do którego od północy najpewniej przylegał otoczony krużgankami wirydarz. Przypuszczalnie w budynku tym mieścił się kapitularz, a na piętrze dormitorium mniszek. Nie wiadomo gdzie mieścił się refektarz i sąsiadująca z nim zapewne kuchnia.
Stan obecny
Klasztor św. Katarzyny wciąż pełni dziś pierwotne funkcje, choć zajmowany jest przez siostry urszulanki. Kościół konwentu został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Północny szczyt zastąpiono barokowym, podobnie zbarokizowano znajdujące się pod nim okno, a główny, pozbawiony tympanonu portal wejściowy udekorowano neogotyckimi kwiatonami. Po stronie wschodniej dobudowana została nowożytna dwukondygnacyjna kaplica z klatką schodową, zaś od południa średniowieczny szczyt został całkowicie usunięty. Wewnątrz zachowało się sklepienie empory, choć jego żebra i służki ukryte są dziś częściowo pod nowożytnymi tynkami. Nad częścią nawową założono sklepienie barokowe, tak niskie, że przecięło górną część okien. Część prezbiterialna została mniej naznaczona nowożytnymi przekształceniami, ale ukryta jest dziś pod neogotyckimi boazeriami i ołtarzem, a część ze służek została ucięta. Zabudowania średniowiecznej klasztornej klauzury zostały gruntownie przebudowane. Część z nich zapewne ukrywa pod nowożytnymi tynkami mury obwodowe pierwotnych budynków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mezihoráková K., Architektura středověkých kostelů dominikánek v českých zemích v kontextu střední Evropy, Olomouc 2011.