Historia
Na miejscu gdzie wzniesiono zamek już w połowie XIII wieku funkcjonowała kaplica. Pierwsza źródłowa informacja o zamku sięga 1356 roku, kiedy to z Okořu pisał się bogaty praski mieszczanin i patrycjusz František Rokycaner, jednak rozpoczęcie jego budowy datować można wcześniej, na lata 70-te XIII wieku. Kiedy Rokycanerowie weszli w posiadanie okolicznych ziem nie wiadomo, jednak prawdopodobnie rozbudowali oni istniejącą już warownię, a nie wznieśli ją od podstaw. Okoř posiadali do 1390 roku, później kolejni właściciele dość często się zmieniali.
Podczas wojen husyckich, w 1421 roku zamek został zajęty przez zbuntowanych prażan, którzy miejscowym hejtmanem ustanowili Václava Carda z Petrovic. W latach 1472 – 1518 Okoř należał do panów z Donína, którzy przyczynili się do jego rozbudowy, zwłaszcza zewnętrznych obwarowań. W 1518 roku Jan z Donína sprzedał zamek Hynkovi Bořitovi z Martinic. Rozpoczęło to długi okres rządów tej rodziny, a w konsekwencji kolejne, tym razem renesansowe przekształcenia. Ostatnim posiadaczem Okořa z rodziny Martiniców był Jaroslav Bořita, gorliwy katolik okresu wojny trzydziestoletniej. Po jego śmierci w 1649 roku zamek przekazano jezuitom, którzy naprawili szkody z okresu ostatniej wojny i utrzymywali go w dobrym stanie. Sytuacja zmieniła się po zniesieniu zakonu przez cesarza Józefa II w 1773 roku. Zamek przeszedł na fundację Tuchoměřickich, która przestała łożyć fundusze na jego utrzymanie. W 1787 roku przestano wykorzystywać kaplicę zamkową, a w 1800 roku runęła połowa głównej wieży. Opuszczony zamek służył następnie okolicznej ludności jako źródło materiałów budowlanych, szybko przeistaczając się w ruinę.
Architektura
Zamek różnił się od starszych budowli tym, że nie dostosowywał zabudowy do kształtu terenu, ale czynił wręcz odwrotnie. Usytuowano go na niewysokim bazaltowym wzniesieniu, otoczonym z trzech stron (za wyjątkiem wschodu) zakolem potoku Zákolanskiego. Pierwotnie głębokie siodło łączyło go z przeciwległym grzbietem zwanym ,,Na šancích“, później rozdzielonym od wschodu poprzez zmianę koryta strumienia. Z pozostałych trzech stron skalne wzniesienie opadało niskimi, ale dość stromymi skarpami, do otaczających go łąk i pastwisk. Droga do zamku wiodła od strony południowo – wschodniej, gdzie po przekroczeniu potoku musiała obejść całe wzgórze, ponieważ pierwsza brama zamkowa znajdowała się tylko po stronie północnej, bezpośrednio nad wielką groblą, usypaną by potok nie był w stanie rozlać się na całe otoczenie zamku. Prawdopodobnie przed bramą znajdował się rów z mostem zwodzonym, który prowadził do przejazdu czworobocznej wieży bramnej, z wylotem usytuowanym nieco pod skosem.
Podzamcze otaczały wysokie, zwieńczone krenelażem mury obronne, po wschodniej stronie zakończone ostrym narożnikiem, skierowanym w stronę dawnego siodła, gdzie poprowadzono przekop i puszczono wody potoku. Niewielki dziedziniec podzamcza odcięto od zamku górnego krótką poprzeczną ścianą z wysokim budynkiem bramnym. W przyziemiu posiadał on sklepiony kolebkowo przejazd i ostrołukowe portale bramne oraz na prawo od wjazdu wąskie, sklepione pomieszczenie dla straży. Zarówno brama jak i całe podzamcze chronione było przez masywną czworoboczną wieżę – donżon.
Główną wieżę usytuowano w najwyższym punkcie terenu. Miała ona 9 metrów szerokości, 15 metrów długości i od wschodu oraz północy chroniona była zewnętrznym murem wąskiego parchamu. Od południa znajdowała się niewielka luka pomiędzy murem podzamcza a wieżą, później zastawiona budynkiem. Masywne mury donżonu pochłonęły część starszej, ośmiobocznej, wczesnogotyckiej kaplicy, zbudowanej około 1260 roku. Pozostało z niej tylko pięć boków pierwotnego ośmioboku, przełamanego na parterze donżonu wysokimi, ostrołukowymi oknami z maswerkami i okrągłymi w przekroju słupkami. Dawna kaplica stanowiła wnętrze donżonu na dwóch niższych kondygnacjach, powyżej czworoboczna wieża wznosiła się jeszcze w górę o trzy kondygnacje. Na parterze i pierwszym piętrze donżon nie posiadał żadnych otworów okiennych, dopiero od drugiego piętra wzwyż oświetlenie zapewniały wąskie otwory szczelinowe. Dwa duże ostrołukowe okna na parterze wieży zostały przebite dopiero pod koniec XVI wieku. Wszystkie piętra miały drewniane, płaskie stropy, spoczywające na kamiennych wspornikach, tak by ściany wieży nie musiały zostać osłabione otworami na belki. Ostatnie piętro zostało zwieńczone blankami z otworami strzelczymi w merlonach, później jednak zostały one zamurowane, a wieżę podwyższono węższą ścianą, która zostawiła miejsce dla drewnianej lub szachulcowej galerii obronnej.
Po zachodniej stronie donżonu zamek górny otaczał, na planie zbliżonym do prostokąta, wysoki mur. Do jego zachodniej części, naprzeciwko bramy wjazdowej, przystawiony był budynek mieszkalny. Drugi pałac sąsiadował z południowym murem, tuż za wielką wieżą. Ponieważ został założony w miejscu, gdzie nastąpił głęboki spadek terenu pomiędzy skałami, pod poziomem dzisiejszego dziedzińca posiadał jeszcze dwa piętra piwnic, oświetlane od południa dwoma rzędami wąskich okien. Dolne piwnice zostały później powiększone pod dziedzińcem o poprzeczny tunel, którego wejście jest widoczne po prawej stronie bramy. Górne piwnice, pierwotnie tylko częściowo zatopione poniżej poziomu dziedzińca, były dostępne z kwadratowej wieżyczki, dodanej do fasady południowego budynku od strony dziedzińca, przez ostrołukowy portal, po schodach, sklepionym kolebkowo korytarzem. Przednia piwnica za dużą wieżą była dostępna z dziedzińca poprzez portal między wieżyczką a wejściową częścią zamku. Według starych zapisów znajdowały się tam stajnie, otwarte do sklepionej kolebką komory, na południe od wieży. Ze stajni wiodły schody do podwyższonego parteru skrzydła południowego i płaskostropowego pomieszczenia na piętrze umieszczonej na dziedzińcu wieżyczki.
Skrzydło południowe podzielone było poprzeczną ścianą na dwie sale. Z nich wschodnia komnata, przykryta belkowym sufitem, była oświetlana od południa trzema wysokimi oknami, z siedziskami po bokach głębokich nisz. W rogu między oknami i poprzeczną ścianą znajdowała się nisza, zwieńczona wysoką, kamienną wimpergą z maswerkiem. Sala była zatem bogato zdobiona i przypominała nieco późniejszą komnatę na najwyższym piętrze wielkiej wieży na zamku Kost. Mury zachodniej komnaty od południa wzmocniono dwoma przyporami, ponad którymi zawieszono niewielkie pomieszczenie. Cały budynek został zakończony po obu stronach wysokimi ceglanymi szczytami, pomiędzy którymi rozwinięto dach siodłowy.
W drugiej połowie XV wieku ród z Donína znacznie powiększył obszar zamku, wznosząc na północy, południu i zachodzie nowe obwarowania, wydzielające z tych dwóch ostatnich stron drugie podzamcze. Nowe mury zabezpieczały starą drogę dojazdową do zamku, wzmacniając przejazd przez potok półkolistą basteją zwaną „Lázeň“ (nazwa ta oznaczała łaźnię, która mieściła się na jej pierwszym piętrze). Druga basteja została umieszczona po stronie północno – zachodniej. Po stronie południowej i wschodniej w ciąg murów wkomponowano gospodarcze budynki (południowy to browar, wschodni zwano „refektarzem”), a przed lico wschodniego muru pierwszego podzamcza wysunięto czworoboczną wieżyczkę, mieszczącą studnię zasilaną wodą z potoku. W obronę zamku włączono również staw, który otoczył całe założenie z trzech stron, a groźne w obliczu rozwijającej się broni palnej wzniesienie po wschodniej stronie zamku, zabezpieczono wolnostojącą, wysuniętą w przedpole wieżą na planie podkowy, poprzedzoną szerokim, wykutym w skale przekopem.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci imponującej trwałej ruiny (z widocznymi niestety przekształceniami renesansowymi i nowożytnymi) z dominantą w postaci połowicznie zachowanego donżonu. Jego pozostałości to niezwykły przykład kaplicy przekształconej w wieżę oraz najdoskonalsza budowla wzniesiona w średniowiecznych Czechach przez patrycjuszy, mogąca konkurować nie tylko z architekturą szlachty, ale i władców.
Zamek udostępniony jest odpłatnie dla turystów, a wiosną i latem w ruinach odbywają się imprezy plenerowe, takie jak występy bractw rycerskich. Zwiedzać można go od kwietnia do maja, ale tylko w weekendy w godzinach 10.00-16.00, od czerwca do września z wyjątkiem poniedziałku w godzinach 10.00-16.00, oraz od października do grudnia, tylko w weekendy w godzinach 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha a okolí, t. VII, red. Z.Fiala, Praha 1988.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.