Historia
Kościół Matki Bożej w królewskim mieście Nový Bydžov zaczęto budować niedługo po lokacji, około przełomu XIII i XIV wieku. Pierwsza wzmianka o nim w źródłach pisanych odnotowana została w 1305 roku, gdy uzyskał wieś Rosejovice, w zamian za utracone dziesięciny z czasów fundacji. Te najstarsze dochody zapewne służyły budowie kościoła, która musiała być już w chwili wydania dokumentu bliska ukończenia odnośnie części prezbiterialnej. W 1311 roku bowiem, kościół został konsekrowany przez biskupa Heřmana Zajíca z Valdeka. Budynek pełnił wówczas funkcje parafialne, co potwierdził dokument z 1358 roku. Podlegał kapitule z Sadská, przeniesionej w 1362 roku na Nowe Miasto praskie, której w 1367 roku płacił 18 groszy papieskiej dziesięciny.
W 1384 przy kościele prowadzono bliżej nieznane prace budowlane, gdyż tego roku bogaty mieszczanin Pecold dał dwie kopy praskich groszy „pro structura ecclesiae”. Przypuszczalnie był to okres w którym kończono budowę korpusu nawowego i wieży, choć główna część prac musiała zostać zakończona przed 1325 rokiem, kiedy to Nový Bydžov stał się miastem lennym Vartemberków (na zwornikach sklepiennych umieszczono kilka monarszych lwów herbowych, które musiały powstać jeszcze gdy miasto było własnością królewską). Kolejne prace budowlane, tym razem remontowe, musiały mieć miejsce po 1420 roku, gdy w trakcie pożaru miasta zniszczona został więźba dachowa oraz podwieżowa kaplica kościoła.
W toku wojen husyckich budynek zapewne nie poniósł większych strat. Po zakończeniu konfliktu kapituła utraciła prawo patronatu nad świątynią, przeniesione na możnego Čenka z Vartemberka, co wiązało się również z przejęciem kościoła przez kongregację husycką. Utrakwistyczne przywileje miasta potwierdził w 1517 roku Vilém z Pernštejna, który w latach 30-tych XVI wieku wzbogacił wyposażenie kościoła o okazały ołtarz skrzydłowy. W 1569 roku Nový Bydžov, a wraz z nim kościół farny, stał się ponownie własnością królewską.
W 1608 roku mieszczanie bydžovscy porzucili wyznanie utrakwistyczne na rzecz protestanckiego, już jednak w latach 20-tych XVII wieku rekatolizacja sprawiła, że kościół powrócił pod zarząd rzymskokatolicki. W XVIII stuleciu wnętrze świątyni przekształcono w stylistyce barokowej. Po pożarze z 1817 roku rozebrano przykościelną gotycką kostnicę oraz mur cmentarny, celem pozyskania materiałów budowlanych do odbudowy domów, natomiast w 1874 roku, podobnie jak w większości innych miast, usunięty został sam przykościelny cmentarz. Ostatnie większe prace remontowe kościoła prowadzono w 1882 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został w południowej części średniowiecznego miasta, w pobliżu miejskich murów obronnych, po zachodniej stronie bramy Chlumeckiej. Pierwotnie od zabudowy mieszkalnej oddzielał go ogrodzony cmentarz, w którego obrębie stała jeszcze gotycka kaplica – kostnica. Kościół wymurowano z łamanego kamienia, wzmacnianego w narożach i przyporach piaskowcowymi kwadrami, przy użyciu zaprawy zeskrobywanej ze spoin i rozcieranej w miejscach gdzie kamień odchodził od lica. Zaprawa nie była jednak rozprowadzona po całej powierzchni, więc całość wszystkich większych i mniejszych kamieni była widoczna. Budowla posiadała formę pseudobazyliki, składającej się z czeroprzęsłowego, trójnawowego korpusu na planie prostokąta o wymiarach 23,5 x 19 metrów, wydłużonego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu na wschodzie (pięć boków ośmioboku), być może inspirowanego prezbiteriami kościołów mendykanckich, posiadającego wymiary 16,5 x 9,5 metra, a także czworobocznej wieży o wielkości wnętrza 7 x 7 metra, zajmującej miejsce skrajnego zachodniego przęsła nawy północnej. Ponadto po stronie północnej wejście poprzedzone było kruchtą, zaś od południa prezbiterium sąsiadowało z gotycką zakrystią. Z zachodniej elewacji wieży wysunięto prostokątny ryzalit klatki schodowej.
Mury kościoła opięte zostały piaskowcowym cokołem oraz uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Pomiędzy przyporami naw bocznych i prezbiterium symetrycznie przebito duże, ostrołuczne okna o obustronnych, szerokich rozglifieniach, pierwotnie wypełnione maswerkami. Największe okno oświetliło nawę główną od zachodu, natomiast od południa i północy była ona doświetlana jedynie pośrednio, przez okna naw bocznych. Za wyjątkiem zachodniego parapety okien oparto na gzymsach kapnikowych. Wejście do kościoła wiodło od północy, zachodu i południa, przez ostrołuczne portale wykonane z piaskowca. Północny i zachodni otrzymały bogate profilowanie wyrastające z wysokich cokołów. Ich zewnętrzne archiwolty osadzone zostały na płaskorzeźbionych konsolach, w portalu zachodnim o kształcie ludzkich głów. Skromniejszy portal południowy zamknięto półkoliście. Jego lewa konsola archiwolty otrzymała kształt głowy anioła, prawa głowy Chrystusa. Przyporę po wschodniej stronie portalu wykorzystywano do rytualnego ostrzenia noży lub mieczy. Podobne nacięcia umieszczano na lewo od portalu zachodniego oraz na przyporze w północno – zachodnim narożniku korpusu.
Wnętrze jasnego prezbiterium przykryte zostało nad dwoma prostokątnymi przęsłami o rożnej długości sklepieniem krzyżowo – żebrowym i sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobocznym zamknięciem. Wykonane z piaskowca żebra gruszkowego przekroju spięto okrągłymi zwornikami i opuszczono na drobne, poligonalne konsole. W ciemniejszym korpusie nawowym także zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe, podzielone na prostokątne przęsła w nawie głównej i poprzecznie prostokątne w nawach bocznych. Podział korpusu zapewniono gładkimi filarami, niosącymi bez kapiteli ostrołuczne arkady, przy czym filary północne otrzymały w zasadzie czworoboczny przekrój ze ściętymi narożnikami, a południowe formę ośmioboczną. System podtrzymywania sklepień korpusu utworzono taki sam jak w prezbiterium, ale na przecięciach żeber umieszczono bardziej różnorodne zworniki (np. sześciolistna rozeta, królewski lew, głowa Chrystusa), za wyjątkiem nawy południowej, w której nie zastosowano żadnych zworników. Być może nawa południowa została podsklepiona nieco później, albo pracowała nad nią inna strzecha budowlana, co wyjaśniałoby także odmienność portalu południowego i południowych filarów międzynawowych.
W przyziemiu wieży znajdowało się podsklepione wysoko pomieszczenie, oświetlane dość dużym oknem północnym. Prawdopodobnie pełniło ono rolę kaplicy związanej z radą miejską. Przypuszczalnie po pożarze z 1420 roku okno zamurowano, wstawiając na jego miejscu prosty, czworoboczny otwór, natomiast zniszczone sklepienie zastąpiono wtórnym, także krzyżowo – żebrowym, ale założonym niżej (narożne wsporniki starego sklepienia znalazły się powyżej sklepienia późnogotyckiego). Przebudowane pomieszczenie miało uzyskać funkcję miejskiej zbrojowni. Nad przyziemiem wieży spiralną klatką schodową osiągnąć można było pierwsze i drugie piętro, podczas gdy na najwyższą kondygnację prowadzić musiała już drabina. Znajdowały się tam dzwony, których dźwięk wydobywał się za pomocą dużych, ostrołucznych otworów. Jedynie od południa, ze względu na pobliskie mury obronne, umieszczono szczelinowy otwór z lancetowatym zamknięciem. Wieża zwieńczona była wysuniętym przed elewacje przedpiersiem, z którego narożników wystawały ukształtowane na podobieństwo diabłów i bestii rzygacze, osadzone na maskowych konsolach. Przedpiersie z dookolną, otwartą galerią zapewne w średniowieczu obiegało strzelistą iglicę. Mogło także posiadać popularne wówczas narożne wieżyczki – bartyzany.
Stan obecny
Kościół w Novým Bydžovie, obecnie pod wezwaniem św. Wawrzyńca, jest jednym z nielicznych średniowiecznych budynków sakralnych w czeskich miastach, które nie uległy purystycznym modyfikacjom w drugiej połowie XIX i początku XX wieku. Zachował do dnia dzisiejszego gotycki układ przestrzenny i w większości bryłę. Utracił nieco na strzelistości, bowiem poziom terenu podniósł się od czasu średniowiecza aż o metr, przez co posadzka budowli znajduje się obecnie pod ziemią. Całkowicie przebudowana została gotycka zakrystia, zwieńczenie wieży, gzyms koronujący nawy głównej i prezbiterium, czy zadaszenie nawy głównej, która utraciła wysoki, trójkątny szczyt zachodni. Okna nie posiadają już maswerków, za wyjątkiem zachodniego, który pochodzi jednak z XIX wieku. W trakcie niedawnych remontów usunięte zostały z wieży do muzeum rzeźbione rzygacze, po których pozostały na miejscu narożne konsole – maski. Kościół zachował trzy pierwotne portale wejściowe, z których północny chroni gotycka zakrystia, a południowy zakrywa przedsionek barokowy. Wewnątrz, prezbiterium dotknięte zostało niewielkimi przekształceniami nowożytnymi, podczas gdy większe zmiany wprowadzono w korpusie (np. masywny barokowy chór muzyczny, dwie klatki schodowe na chór, przemurowane filary ośmioboczne). W nawie głównej przetrwał portalik z oryginalnymi gotyckimi, okutymi żelazem drzwiami do wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kuča K., Kostel Matky Boží (sv. Vavřince) v Novém Bydžově, „Průzkumy památek I”, 1/1994.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.