Historia
Zamek Nižbor zbudowany został około połowy XIII wieku z fundacji króla Przemysła Ottokara II. W związku z pobytem tego władcy na zamku, w 1265 roku pojawił się on po raz pierwszy w przekazach pisanych. Nazywany był wówczas Miesenburg od sąsiedniej rzeki Mže. Zniemczona nazwa utrzymywała się również za kolejnego władcy, Wacława II, który na zamku często przebywał, między innymi w 1284, 1290, prawdopodobnie w 1295, następnie w 1299 i 1301 roku. Za jego rządów na zamku zbudowana została kaplica, przypuszczalnie konsekrowana pod wezwaniem św. Katarzyny.
W XIV wieku zamek stracił na znaczeniu. Okres zamętu przy zmianie dynastii rządzącej wykorzystał do zajęcia budowli Vilém Zajíc z Valdeka, ale już w 1320 roku Nižbor znów był własnością królewską. Jan Luksemburski oddał go w zastaw Zbynkowi z Žebráku. W 1341 roku wykupiony został wspólnie przez Jana i Karola Luksemburczyków z zastawu Rudolfa saskiego. Przez pewien czas rezydował w nim brat Karola IV, Jan Henryk, co po raz pierwszy odnotowane zostało w 1349 roku, kiedy wystawił dokument „in castro nostro Myzenburch”. Jak większość zamków królewskich, Nižbor umieszczony został w Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego. Znalazł się tam pośród budowli, które warunkowo można było oddawać w zastaw, czego jednak Karol IV nigdy nie uczynił.
W burzliwym okresie panowania Wacława IV zamek oddany został w dzierżawę. Na początku wojen husyckich miał zostać opuszczony i przejęty, być może na skutek pożaru. Utrata mogła zostać spowodowana również ze względu na wyjście większości załogi w pole, co wykorzystaliby podczas ataku husyci. Do odzyskania zamku dla strony katolickiej przyczynili się Aleš ze Šternberka i Hanuš z Kolovrat. Po zakończeniu wojen husyckich Nižbor został ponownie oddany w zastaw, przy czym pierwszych napraw dokonać miał niejaki Petr Kapoun ze Smiřic. Po nim zamek nižborski odziedziczył jego syn Alexander, a następnie pod koniec XV wieku wnuk Jan.
W 1510 roku król Władysław II podarował zamek Janowi Ottonowi z Losu. Ze względu na zły stan budowli, jego syn w 1538 roku dokonał napraw i sfinansował pierwsze renesansowe przekształcenia. W 1601 roku budowla wróciła do domeny królewskiej, ale nie na długo, bowiem jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku właściciele zamku często się zmieniali. Uszkodzony w czasie wojny trzydziestoletniej, został odbudowany i przebudowany w stylistyce barokowej po 1685 roku, kiedy to wszedł w posiadanie możnego rodu Valdštejnów. W 1731 roku zamek odziedziczyła Anna z Valdštejna, która poślubiła Josefa Viléma z Fürstenberka. Ich potomkowie dzierżyli Nižbor do 1929 roku.
Architektura
Zamek zbudowany został na cyplu wzniesienia, wciśniętego pomiędzy rzekę Mže (Berounkę) po stronie północnej, a dolinę wpadającego do niej strumienia po stronie wschodniej. Warunki terenowe zapewniły budowli wyjątkowo dobrą ochronę, bowiem od północy, wschodu i południa cypel ograniczały wyjątkowo strome i wysokie zbocza. Po stronie zachodniej teren opadał łagodnie, dlatego też tam oddzielono czoło zamku od przedpola poprzecznym przekopem.
Układ przestrzenny zamku dostosowany był ściśle do formy cypla wzgórza, za sprawą którego w planie miał trójkątny kształt, rozszerzający się ku czołowej części zachodniej i z wąską partią wschodnią. Założenie było dwudzielne, składające się z większego dziedzińca gospodarczego po stronie zachodniej i części rezydencjonalnej w najbezpieczniejszej partii wschodniej. Podzamcze od zamku górnego oddzielał zapewne mur, ale bez poprzecznego rowu. W narożniku północno – zachodnim obronę zapewniała cylindryczna wieża, natomiast mniej więcej pośrodku czołowej części podzamcza znajdował się czworoboczny budynek bramny. Być może kolejna cylindryczna wieża znajdowała się między podzamczem a zamkiem górnym. Zabudowę zamku górnego tworzyły dwa długie skrzydła: północne i południowe, pomiędzy którymi znajdował się wąski dziedziniec. Łącznikiem obu skrzydeł była na wschodzie kaplica z przyległą cylindryczną drobną wieżą. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami obu skrzydeł prawdopodobnie zapewniał drewniany ganek przystawiony do elewacji od strony dziedzińca.
Skrzydło północne miało spore rozmiary, około 55 metrów długości i 10,5 metra szerokości. W przyziemiu na obu krańcach mogło mieścić kwadratowe pomieszczenia, z których wschodnie było podpiwniczone. Środkowa część skrzydła była podzielona poprzeczną ścianką na dwa podłużne pomieszczenia. Układ piętra, na którym znajdowały się główne reprezentacyjne i mieszkalne komnaty, zapewne powielał schemat przyziemia, choć zamiast dwóch sal środkowych na piętrze mogła znajdować się jedna duża aula o długości około 32 metrów. Flankowały ją pomieszczenia o długości 17 i 14 metrów. Północną elewację skrzydła podpierały przypory, umieszczone na przedłużeniu ścian działowych, pomiędzy którymi na piętrze znajdowały się duże ostrołuczne okna maswerkowe. Dwie z przypór pełniły również rolę ryzalitów latrynowych.
Skrzydło południowe miało podobne rozmiary, ale zwężało się w kierunku wschodnim, a jego przyziemie podzielone było na większą ilość pomieszczeń ułożonych w pojedynczy trakt. Wyróżniało się również dwoma przyporami, czy też filarami przyściennymi od strony dziedzińca. Być może związane były one ze schodami wiodącymi na piętro. W narożniku południowo – zachodnim skrzydła znajdowała się ryzalitowo wysunięta latryna. Całe skrzydło mogło zaniknąć już w XIV wieku, ze względu na zawalenie zewnętrznego muru. Został on co prawda naprawiony, ale pomieszczenia mieszkalne przestały funkcjonować.
Kaplica zamkowa dobudowana została w latach 80-tych XIII wieku, dlatego zajęła jedyną wolną jeszcze przestrzeń, mianowicie wschodni skalisty cypel. Jej oś została przesunięta w stosunku do skrzydła północnego ku dziedzińcowi, dzięki czemu w północnym narożniku zmieszczono jeszcze cylindryczną wieżę. Ponadto z trzech stron budowlę opięto niskim murem parchamu. Sama kaplica była budowlą salową z wielobocznym zamknięciem na wchodzie (trzy boki ośmioboku), długości 15 metrów i szerokości 8,5 metra. Posiadała nietypowo masywne mury obwodowe o grubości aż 3,5 metra, dodatkowo wzmocnione od zewnątrz przyporami. Wejście wiodło z poziomu dziedzińca. Wnętrze prawdopodobnie przykryte było trzema prostokątnymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego i sklepieniem wielodzielnym nad wschodnim zamknięciem, opuszczonym na sięgające posadzki służki. W dolnej części mury rozdzielone były wnękami na sedilia. Prawdopodbnie w grubym murze obwodowym wydrążony był dookolny ganek, podobnie jak w kaplicy na zamku Bezděz, połączony z emporą po stronie zachodniej, do której wejście zapewne wiodło z piętra skrzydła północnego. Komunikację pionową zapewniać mogła klatka schodowa w cylindrycznej wieży.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zamku zachowało się znacznie przebudowane w okresie baroku skrzydło północne, włącznie z korpusem cylindrycznej wieży północno – wschodniej i sąsiednim pomieszczeniem dawnej kaplicy z zamurowanymi w XVIII wieku w przyziemiu gotyckimi oknami, sediliami, czy żebrami sklepiennymi. Obszar podzamcza uległ gruntownej nowożytnej przebudowie i jest dziś nieco krótszy od pierwotnego średniowiecznego, a jednocześnie poszerzony nowymi zabudowaniami od północy
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A. Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 39. Politický okres rakovnický, Praha 1915.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.